Rhod y Rhigymwr -'Jenny dlysa'r byd'

Bu farw’r bardd ifanc o’r Traws, Ellis Humphrey Evans ar Orffennaf 31, 1917, a hynny o’i glwyfau wedi iddo gymryd rhan yn un o brif gyrchoedd y Rhyfel Mawr, sef Trydydd Cyrch Ypres, neu Frwydr Passchendale, fel y galwyd y cyrch hwnnw’n ddiweddarach.

Cyn 1917, ychydig a wyddai am Ellis Humphrey Evans, ond fel y noda’r bardd a’r ysgolhaig, Alan Llwyd yn ei gofiant iddo:

‘ganed Hedd Wyn o’r farwolaeth ... ond ar Fedi 6 y flwyddyn honno, hysbyswyd y dorf enfawr ym Mhabell Eisteddfod Genedlaethol Birkenhead mai enw bardd y gadair oedd Ellis Humphrey Evans, ac iddo gwympo ym mrwydr Cefn Pilkem bum wythnos yn ôl’. 

Mae gweddill y stori’n adnabyddus i ni i gyd – y modd y gosodwyd cwrlid du dros y gadair ac fel y daeth Hedd Wyn ‘yn un o brif ffigurau chwedlonol Cymru’.

Yn dilyn cyhoeddi Cofiant Hedd Wyn – ‘Gwae Fi Fy Myw’ gan Gyhoeddiadau Barddas ym 1991, fe wnaed ffilm, a sgriptiwyd gan Alan Llwyd, gan Gwmni Pendefig a’i chyfarwyddo gan Paul Turner i S4C. Cafodd groeso brwd gennym fel cenedl. Enillodd amryw o wobrwyon ac fe’i henwebwyd am wobr Oscar.

Daethom ar draws sawl un o ‘gariadon’ y bardd ynddi. Does dim dwywaith mai un o’r anwylaf o’r Yr Herald Cymraeg (Ionawr 29, 1918) yn ysgrifennu am ‘Hedd Wyn a’i Gariad, Ei Gerddi Serch i Siân’.
rheiny oedd ‘Jennie Owen’ – a drigai ym Mhantllwyd, Llan Ffestiniog. Mae Carneddog, yn

Noda bod y bardd wedi bod ‘yn cyfeillachu ers tro gyda merch ifanc o Ffestiniog ... geneth amddifad o dad a mam, ddiymhongar a deallgar’. Noda fel y bu iddi dderbyn caneuon arbennig ‘ar ddydd ei phen blwydd’ a bod y cerddi hyn yn dangos ‘nwyfiant ac angerddoldeb ei gariad tuag ati’.

Mae rhai o’r cerddi i’w gweld ar ddalennau’r Herald, ond ni welodd eraill olau dydd nes eu cyhoeddi yn y gyfrol clawr caled ‘Hedd Wyn, ei Farddoniaeth’ a olygwyd gan Daffni Percival ac a gyhoeddwyd gan y ‘Merilang Press, Bodyfuddau, Trawsfynydd’ yn 2011:

Englyn i Jennie
Hogen glws a chroen gwyn, glân, - heb ei hail
Yn y byd mawr llydan:
Un dyner, ffeind ei hanian, -
O, od o ‘sweet’ ydyw Siân.

I Jennie (1)
Pe byddwn i’n awel y mynydd
Yn crwydro trwy’r ffriddoedd yn rhydd,
Mi wn i ba le yr ehedwn,
Nid unwaith na dwywaith y dydd;
Wrth fynd drwy yr helyg a’r rhedyn,
Heb beidio mi ganwn fy nghân:
I’m calon nid oes ond un testun,
A hwnnw am byth ydy Siân.

Os daw rhywun arall i’w cheisio,
A hwnnw yn harddach ei rudd,
Ai tybed gwnaiff hi fy anghofio
A’m gadael yn unig a phrudd?
Am hynny gofynna fy nghalon,
Ar waethaf un arall a’i ryw,
‘Wnaiff hi fod am byth imi’n ffyddlon –
Yn ffyddlon tra byddwn i byw?

Ni welais ei mwynach trwy’r ddaear,
Ni welais ei hoffach trwy’r byd:
Ai gormod im ofyn yn wylaidd –
Ddaw hi at yr allor rhyw bryd?
Er mod i yn sychlyd iawn weithiau,
‘Does ragrith na thwyll yn fy nghân:
Ac unig ddymuniad fy nghalon
Yw’ch ennill chwi’n gyfan, ‘rhen Siân.

Mae ganddo gyfarchion i Jennie,

yn 25ain:

Gwn mi wn fod llawer ‘Jennie’
Ymhob gwlad a phlwy’,
Gyda rhos ieuenctid heini
Ar eu gruddiau hwy;
Ond mi wn am ‘Jennie’ arall,
Lanach fil ei phryd,
Ac i honno minnau ganaf –
‘Jennie’ dlysa’r byd ...

Ac yn 27ain oed:

Gwyn fo’ch byd, ‘rhen Jennie dirion,
Yn eich cartref dan y coed,
Lle mae blodau yn felynion,
Chwithau’n saith ar hugain oed.

Os bu’r byd o’r braidd yn greulon
Yn ei droeon atom ni,
Blwyddyn wen, ‘rhen Jennie dirion,
Fo eich blwyddyn nesaf chwi.

Gwn fod bywyd yn heneiddio,
Ac yn mynd yn hŷn,
Ond mae’r serch fel haf diwyro
Atoch chwi yn dal yn un.

A phan êl y rhyfel heibio,
Gyda’i ofid maith a’i gri,
Tua’r Ceunant Sych dof eto
Ar fy hynt i’ch ceisio chwi.

A phan ddof o wlad y gelyn,
Fel pererin blin o’r gwres,
Hwyrach digiwch os gwnaf ofyn –
‘Wnewch chwi roddi cam yn nes?’

Wedi’r oll, ‘rhen Jennie dirion,
Boed eich bywyd oll yn llwydd,
A llif cariad pura ‘nghalon
Atoch ar eich dydd penblwydd.

Dyma benillion a ysgrifennodd y bardd at Jennie pan oedd y Rhyfel Mawr yn ei anterth, a naddo, chafodd ei gariadferch ddim ‘blwyddyn wen’ y flwyddyn honno, ac ni chafodd Hedd Wyn yntau droedio’r ‘Ceunant Sych’ i geisio’r hon a garai.

Cyn i rifyn Medi ymddangos, byddaf wedi bod ar grwydr unwaith eto. Ddiwedd Mehefin a dechrau Gorffennaf, gobeithiaf ymweld â thiroedd Ffrainc a Sbaen a Phortiwgal ar fordaith, ac yn niwedd Gorffennaf, bydd Meibion Prysor yn gobeithio canu ‘Englynion Coffa Hedd Wyn’ ar lan ei fedd yn Artillery Wood fel ag y gwnaethon nhw chwarter canrif yn ôl – ar ddydd marw’r bardd – Gorffennaf 31.

Dyma englyn a weithiais i gofnodi’r profiad:

Y mae ias ac emosiwn – nawr ynom,
Ond er hyn, fe ganwn
Ar lan bedd yr Hedd Wyn hwn
Drywanwyd ar dir Annwn.
--------------------------------------------------

Rhan o erthygl Iwan Morgan, a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Gorffennaf 2017.
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y cwmwl geiriau ar y we.

Llun o wefan merilang.co.uk