Dadansoddi Cymunedol

Erthygl gan Sion Llewelyn Jones, Llan Ffestiniog, am waith ymchwil sy’n berthnasol iawn i gymunedau ardal Llafar Bro. 

Mae Sion bellach yn ddarlithydd yn Ysgol y Gwyddorau Cymdeithasol ym Mhrifysgol Caerdydd, ac mae wedi bod yn amlwg yn y cyfryngau Cymraeg eleni yn egluro safiad y darlithwyr fu’n streicio yn erbyn toriadau pensiwn a chyflog deg, ac yn fwy diweddar ar effaith posib Eisteddfod Genedlaethol 2024 ar y Gymraeg yn ardal Pontypridd.

Ail-ymweld ag ‘A North Wales Village’: parhad a newidiadau i blwyf Llanfrothen ers yr 1950au
Dros yr haf, mae dwy fyfyriwr, Catrin Morgan a Mirain Reader, wedi bod yn gweithio gyda Dr Erin Roberts (sy’n wreiddiol o Lanfrothen) a finnau ar astudiaeth ddilynol o ymchwil ethnograffig gynhaliodd fy nain, Isabel Emmett (a ymgartrefodd ym Mlaenau Ffestiniog hwyrach ymlaen), ar blwyf Llanfrothen ar ddiwedd y 50au a dechrau’r 60au. Symudodd fy nain o Lundain i Lanfrothen yn y 50au. Fel unigolyn oedd ddim yn dod o’r ardal, roedd gan fy nain ddiddordeb ceisio deall a disgrifio agweddau gwahanol yn y gymdeithas a diwylliant newydd roedd hi’n byw ynddi. Mae canfyddiadau’r ymchwil i’w darllen yn y llyfr A North Wales Village: A Social Anthropological Study.

Isabel a Sion

Rydyn ni wedi bod yn dadansoddi data o’r Cyfrifiad ar Lanfrothen, gan ganolbwyntio ar ystadegau ar grefydd a’r iaith Gymraeg.  Pan gynhaliodd fy nain ei hymchwil yn y 50au a’r 60au, roedd crefydd dal yn chwarae rhan bwysig ym mywydau pobl Llanfrothen. Er enghraifft, nododd fy nain bod pobl yr ardal yn gwybod eu Beibl yn dda iawn a byddai testunau o’r Beibl yn sail ar gyfer rhai o drafodaethau anffurfiol y trigolion. Er hyn, roedd yna dystiolaeth yn yr ymchwil bod crefydd yn cael llai o ddylanwad ar fywydau pobl gyda llai o drigolion yn mynychu capeli a’r eglwysi.

Ers i fy nain gynnal ei hymchwil, mae nifer o addoldai'r ardal wedi cau. Yn ogystal, mae yna ddirywiad sylweddol wedi bod mewn crefyddoldeb. Er enghraifft, cododd canran y rhai sydd yn gweld eu hunain yn anghrefyddol o 20.1% yn 2001 i 48.8% yn 2021. Ond, dros y degawdau diwethaf, mae mwy o unigolion yn yr ardal yn dilyn crefyddau eraill tu hwnt i Gristnogaeth fel Bwdhaeth, Hindŵaeth ac Islam. Mae seciwlareiddio cynyddol a thwf o ran amrywiaeth cynyddol mewn credoau crefyddol yn batrymau sydd i’w weld nid yn unig yn Llanfrothen, ond hefyd ar draws Gwynedd a Chymru.

O ran yr iaith Gymraeg, mae ffigyrau Cyfrifiad 1961 (sef yr un adeg cynhaliodd fy nain ei hymchwil) yn dangos bod 75% o drigolion Llanfrothen yn gallu siarad Cymraeg a Saesneg, gyda 11% yn gallu siarad Cymraeg yn unig. Ond, ar yr un pryd, roedd y syniad mai’r iaith Saesneg ac nid y iaith Gymraeg fyddai’n helpu unigolyn i ddringo’r ystol gymdeithasol a mynd ymlaen yn y byd yn dal yn gryf yn yr ardal.

Mae nifer o siaradwyr Cymraeg yn Llanfrothen wedi parhau i ostwng ers 1961, gyda Chyfrifiad 2021 yn dangos bod 69.8% o unigolion yn yr ardal yn gallu siarad Cymraeg. Mae hyn yn adlewyrchu patrymau ar draws Gwynedd a Chymru. Gall nifer o ffactorau egluro’r gostyngiad yma gan gynnwys allfudiad o bobl ifanc sy’n siarad Cymraeg o’r ardal, y mewnlifiad o unigolion o gefndiroedd di-Gymraeg i’r ardal a phenderfyniad unigolion i beidio parhau i ddefnyddio a siarad Cymraeg.   

Yn y dyfodol, rydyn ni’n gobeithio cyfweld ag unigolion yn yr ardal er mwyn darganfod beth sydd yn egluro’r patrymau rydyn ni wedi adnabod o ran newidiadau i grefydd a’r iaith Gymraeg. Yn ogystal, rydyn ni eisiau darganfod sut brofiad ydi hi i fyw yn Llanfrothen heddiw a sut mae hyn yn cymharu gyda chanfyddiadau fy nain o unigolion oedd yn byw yn yr ardal yn y 50au a’r 60au. 

Er bod yr astudiaeth yma’n canolbwyntio ar Lanfrothen, rydyn ni’n credu bydd canfyddiadau’r ymchwil yn berthnasol i ardaloedd eraill o Gymru gan gynnwys Bro Ffestiniog. 

- - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2023

Gallwch ddilyn Sion ar TrydarX @SionLlJones

Cynghorydd Prysuraf Gwynedd?

Diolch yn fawr unwaith eto i Elfed Wyn ap Elwyn, sy’n cynrychioli ward Bowydd a Rhiw, am gytuno i rannu rhywfaint o’i hanes diweddar.

Mae’r haf wedi bod yn un eithaf prysur i mi, wrth i mi wneud fy ngwaith gyda’r cyngor, gweithio swyddi eraill, a threulio amser gyda fy nheulu.

Dyma’n fras dipyn o bethau bues i’n gwneud:

Roedd dipyn o lefydd angen cadarnhad gydag ail-beintio neu paentio llinellau melyn o’r newydd;  cafodd rhai o’r llinellau melyn eu paentio ar Fedi’r 1af,  ger tai Dolawel, Rhiwbryfdir.
Mae dwy broblem y codi’n eitha’ aml, sef parcio a baw cŵn, ac mae dipyn o’n amser i fel arfer yn cael ei neilltuo i fynd ar ôl y problemau yma! 

Trafaeliais o gwmpas y ward nifer o weithiau yn siarad a thrafod problemau o ddydd i ddydd gyda phobl a busnesau. Trefnwyd arwydd dim tipio slei ar y ffordd i Chwarel Maenofferen. 

Elfed yn anerch Rali Annibyniaeth i Gymru, Caernarfon 2019. Llun- Ifan James

Bu’r warden baw cwn yn y ward er mwyn:
1. Edrych at ddatrys bobl sydd wedi bod a cwn o gwmpas yn baeddu
2. Gosod 2 fin newydd yn Rhiwbryfdir a Glanypwll
Bu’m mewn cyfarfod i drafod glanhau’r llinell drên rhwng Blaenau a Thrawsfynydd -mae mwy o fanylion mewn ysgrif arall yn y rhifyn hwn.

Dilyn y trafodaethau i gael y bws hwyr rhwng Blaenau a Phorthmadog, dilyn fyny’r cyfarfod i edrych ar ddatblygiad gyda’r T22. Cysylltu gyda Liz Roberts (Cynghorydd Sir Conwy) a Thrafnidiaeth Conwy – a chyfarfod er mwyn trafod cael Bws Fflecsi lawr i Flaenau Ffestiniog. Trefnwyd cyfarfod gyda Trafnidiaeth Cymru i drafod dyfodol yn trên rhwng y Blaenau a Llandudno.

Dwi wedi dechrau glanhau arwyddion stryd rhwng Dolrhedyn a Glanypwll, fel rhan o ddiwrnod ‘Glanhau Stepan drws’ - gobeithio cynnal diwrnod fel yma unwaith pob deufis.

Ambell weithgaredd arall:
Helpu bobl gyda materion personol sy’n codi; Cyfarfod efo criw sydd eisiau creu lle i chwarae pêl-rwyd; Mynd ati i drafod cael grantiau i adeiladau a chlybiau yn y dre’; Edrych ar y ffordd i ddatblygu parc yn Fron Fawr; Dilyn fyny ar faterion sy’n codi gydag ADRA; Cysylltu â’r tîm glanhau i dacluso o gwmpas y ward; Cyfarfod efo’r Cyngor Tref 07/08 i drafod y system CCTV; Trafod materion gyda chymdeithasau ym Mlaenau.

Mae nifer o bethau eraill dwi wedi’i wneud ond ddim yn gallu cofio bob dim, a llawer o achosion hefyd sy’n dal i fynd ymlaen.

Tu allan i waith y cyngor bues i'n gweithio mewn ambell swydd wahanol, o weini bwyd, i arddio a ffermio, a braf hefyd oedd gallu cipio dipyn bach o ddiwrnodau prin i fwynhau gydag Anwen a’r ‘feilliaid yn mynd i’r Eisteddfod ym Moduan, a mynd am dro o gwmpas Gwynedd.

Os ydych chi eisiau codi unrhyw fater cofiwch godi’r ffôn neu e-bostio cynghorydd.elfedwynapelwyn@gwynedd.llyw.cymru - hapus i drafod a helpu unrhyw amser.

(Gwahoddwyd pob un o bedwar cynghorydd sir y dalgylch i yrru diweddariad. Gol.)

- - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2023

Y cynghorydd Glyn Daniels o rifyn Hydref

Hen Lwybrau, rhan 4

Pennod arall o gyfres Hen lwybrau a ffyrdd ein bro, gan golofnydd Stolpia, Steffan ab Owain.

Dyma barhau ychydig eto gydag enwau rhai o hen lwybrau a ffyrdd ein bro. Fel y gwyr rhai ohonoch defnyddir amryw o lwybrau’r fro gan bysgotwyr brwd ‘Stiniog a’r cylch. Gwn am o leiaf ddau lwybr a elwir wrth yr enw ‘Llwybr y Pysgotwyr’ neu ‘Llwybyr ‘Sgotwrs’ ar lafar.

Llwybyr Sgotwrs
Ceir un llwybr o’r enw hwn yn ymyl y ffordd fawr gerllaw hen derfyn y sir a therfyn plwyf Dolwyddelan fel yr eir am Fwlch Gorddinen neu’r Crimea. Arwain at Lynnoedd Barlwyd y mae hwn ac mae rhan ohono yn croesi’r ‘Domen Sgidia’ ac yn codi i fyny heibio hen dyllau chwarel fach Clogwyn Llwyd ac yn mynd dros y gefnen y tu isaf i Foel Barlwyd a draw heibio’r hen gorlannau at y llynnoedd.

Y Domen Sgidia a'r Clogwyn Llwyd. Llun -Paul W

Y mae llwybr arall yn mynd draw o gyffiniau Cae Clyd beibio ffermydd Bron Manod a Chae Canol Mawr ac ymlaen hyd at y ffordd yng Nghwm Teigl. Yna, mae’n codi i fyny heibio hen Chwarel Alaw Manod a Nant Drewi a thros y rhostir a’r corsydd tuag at Lynnoedd Gamallt. Gosodwyd cerrig gwynion hwnt ac yma ar hyd ochr y llwybr gan yr hen bysgotwyr er mwyn iddynt godi’r llwybr mewn tywyllwch neu ar niwl.

Llwybr y Gweithwyr
Dyma’r enw a ddefnyddid ar yr hen lwybr sy’n dod o gyfeiriad Blaen Nantmor, heibio i Lyn Llagi a draw am y Foel Druman a thros ochr ogleddol Yr Allt Fawr ac i lawr drwy Fwlch y Moch, heibio Llyn Iwerddon am Chwarel Oakeley. Llwybr y chwarelwyr a gerddai’r holl ffordd o Feddgelert a’r cyffiniau oedd hwn yn y dyddiau a fu. Byddai’r gweithwyr hyn yn aros mewn baricsod am yr wythnos waith a cherdded adref yn eu holau ar hyd yr un llwybr ar ddydd Sadwrn a hynny drwy bob tywydd, wrth gwrs. 

Canodd Dewi Mai o Feirion gerdd am yr heb lwybr hwn, sef O Wynant i Ffestiniog; yn Cymru (OME) 1911. Dyma ran ohoni:

Moel Druman sydd fel oriel aur y wawrdydd
Yn awr yn ymddyrchafu o fy mlaen
Ac yma’r ymohiriaf fel ymdeithydd
I weld y golygfeydd sydd ar daen;
Heb oedi’n hir ar ael y Foel awelog,
Ymlwybraf heibio i Gwm Mynhadog gun;
Ar aelgerth yr Iwerddon uwch Ffestiniog
Yn hynod o ddisymwth caf fy hun.

Gyda llaw, gosodwyd cerrig gwynion ar ochr yr hen lwybr hwn hefyd gan yr hen chwarelwyr a fyddai’n gorfod ymlwybro ar ei hyd yn oriau man y bore ac mewn niwl a thywyllwch yn aml iawn. Y tro diwethaf y bum i fyny ar ochr Yr Allt Fawr nid oedd yr un ohonynt i’w gweld yna mwyach.

Llwybr Sara a Llwybr Lladin
Llwybr yn rhedeg i lawr o wely hen ffordd haearn Chwarel Rhosydd a heibio Pant Dŵr Oer ac Incleniau Chwarel Croesor ac yna draw am Moelwyn Banc yng Nghroesor yw hwn. Bum yn meddwl, tybed a oedd rhyw fath o lwybr anhygyrch yma cyn iddynt ddechrau datblygu’r chwareli a phwy oedd y Sara yma a adawodd ei henw ar y llwybr hwn?

Gan y cyfaill Edgar Parry Williams y clywais am Lwybr Lladin gyntaf. Llwybr igam-ogam yn codi i fyny o Flaen Cwm (Croesor) am Chwareli Croesor a Rhosydd yw hwn. Tybed a wyr un o ddarllenwyr Llafar rywbeth amdano?

Ffordd Goch
Soniais o’r blaen am y Ffordd Las ger Dolwen, onid o? Wel, hen ffordd drol yn rhedeg oddi wrth hen ysgoldy Rhydysarn draw at dy gwair Plas Meini yw’r ‘Ffordd Goch’.
Diolch i ddau o gyn-drigolion Rhydysarn am yr wybodaeth. Mae’n bur debyg mai ar ôl lliw y tir gerllaw y derbyniodd yr hen lwybr hwn ei enw ac wrth gwrs, mae’r Allt Goch ryw chwarter milltir uchlaw hefyd, onid yw?

- - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 2003

Rhan 1 y gyfres
 

Erthygl Sgotwrs Stiniog

 

Crwydro'r Rhinogydd

FOEL PENOLAU A MOEL YSGYFARNOGOD
Ysgrif gan Llinos Griffin sydd yn ein cyfres ‘Crwydro’ y tro hwn.

Dan ni wedi cael rhyw haf rhyfedd heb wybod yn iawn os dan ni’n mynd ‘ta dod o ran y tywydd. Yn heulog braf ond digon mwll un funud ac wedyn coblyn o gawod y nesa’. Dw i ddim yn rhy hoff o gerdded yn y glaw, wel a dweud y gwir, nid y glaw ydi’r broblem ond y niwl sy’n perthyn iddo. Dw i wedi cerdded mewn cawl pys o niwl droeon a chael fawr o fwynhad yn enwedig os ydi rhywun yn uchel ar y copaon a ddim yn siwr o’i bethau i ddod i lawr, felly gwell peidio mentro ydi hi gen i’r dyddiau yma. 

Ddechrau Gorffennaf oedd hi arnan ni’n mentro i fyny i’r Rhinogydd ar un o’r diwrnodau rheiny lle doedden ni ddim yn siwr os oedden ni’n gwneud y peth iawn ai pheidio, ond a minnau angen dianc am aer fel y bydda i bob penwythnos heb eithriad, mynd wnaethon ni, dwy ohonon ni a does nunlle gwell i ddenyg a chael llonydd na’r Rhinogydd. 

Dw i wedi bod i gopa Moel Ysgyfarnogod sawl tro, neu wrth gwrs i Fryn Cader Faner islaw ac felly mi barcion ni yn y lle arferol uwchben Maes y Neuadd a ddim yn bell o odre Moel y Geifr cyn ymlwybro tuag at Lyn Eiddew Bach a Mawr. A theg edrych tuag adref yn wir gyda’r cymylau llwydion yn gwneud yr olygfa tuag at afon Dwyryd, Ynys Gifftan a Phenrhyn yn fwy dramatig nag arfer. Dw i wrth fy modd gyda golygfeydd sydd fyth yn edrych yr un fath ddwywaith ac mae hon yn un o’r rheiny – mae’r Ddwyryd a’i llanw wastad yn newid ac mae ‘na gysur yn hynny i mi. 

Yn lle dilyn y llwybr chwarel i odrau Moel Ysgyfarnogod, mi benderfynon ni anelu am gopa Foel Penolau yn gyntaf gan fynd heibio glannau Llyn Dywarchen a dim smic heblaw amdanon ni’n rhoi’r byd yn ei le ac ambell i ŵydd Canada yn clegar. A dan ein traed, y llawenydd mwyaf o weld gwlithlys neu chwys yr haul yn goch a melyn ar hyd y gors. Mae ‘na rywbeth arbennig iawn am y blodyn cigysol hwn a’i olwg diniwed ond gwae i unrhyw bryfyn a ddaw ar ei draws. Mae fel rhyw anghenfil chwedlonol. 

A son am y rheiny, dyma ni’n cyrraedd y cewri eu hunain a cherrig epig Foel Penolau ac wrth gyrraedd ochr arall i’r bwlch, y gwynt mwyaf yn chwipio ar ein hwynebau a ninnau prin wedi cael chwa o awel ar ein ffordd i fyny. Hwd am ein pennau ac anadlu ac oddi tanon ni draw am adra, golygfa o Ben Llŷn draw i Flaenau Ffestiniog gan gynnwys yr Wyddfa wrth gwrs. Does dim teimlad gwell na golygfa felly a’r elfennau’n llosgi’n wynebau. Lle perffaith am ginio! Roedd rhaid sgramblo rhyw fymryn i gyrraedd y copa ei hun a dim ond ambell funud arhoson ni yno gan ein bod yn cael andros o drafferth aros ar ein traed. 

A'r cymylau llwydion yn edrych yn eithaf bygythiol, mi aethon ni am Foel Ysgyfarnogod reit handi a’r un wefr wyntog unwaith eto ar ei gopa! Mi fyddan ni bob tro’n ffafrio cylchdaith yn lle dod i lawr yr un ffordd os yn bosib, mi gymeron ni’r trac llechi i lawr ac yno, mae hi’n wir gwestiwn gen i os gellir dadlau nad cewri wedi eu claddu ydi’r hen gerrig ‘ma a Bendigeidfran ei hun yn edrych draw am Iwerddon ydi un o’r ochrau ‘na’n bendant. 

Mae’n bleser gen i weld y grug mor llachar o biws adeg yma o’r flwyddyn hefyd a rhwng hynny a’r ffaith bod y glaw wedi cadw draw, roedd hi’n dro berffaith. Allwch chi ddim mynd o’i le yn y Rhinogydd – mae fel dianc i blaned arall ar eich carreg ddrws, un y baswn i’n gallu swatio yn ei chôl am byth… a’r gwynt yn chwythu yn fy nghlustiau.      

- - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2023

Darllenwch y gyfres trwy glicio 'Crwydro' yn y Cwmwl Geiriau ar y dde (rhaid dewis web view os yn darllen ar ffôn)

Barn ar Dreftadaeth Llechi

Dau ddarn o rifyn Medi 2023

Colofn y Pigwr

Daeth copi o bapur newyddion Cyngor Gwynedd drwy dwll llythyrau trigolion yr ardal hon ychydig wythnosau’n ôl. Ar y dudalen flaen gwelir pennawd a fyddai’n codi calonnau darllenwyr, yn sicr. Dyma ddywed y geiriau gobeithiol hynny:

‘Tair ardal i elwa ar hanes y chwareli’.

Dyma’r math o eiriau ddylent fod yn ysbrydoliaeth i ardalwyr canolfannau llechi’r gogledd, gan gynnwys ni, breswylwyr prifddinas llechi’r byd, Blaenau Ffestiniog. Ond arhoswch funud, a darllenwch yn fanwl yr hyn sydd gan yr ‘arbenigwyr’ honedig ar ddosbarthu arian a ddaw i goffrau cymunedau’r garreg las dan gynllun a elwir yn ‘Llewyrch o’r Llechi’.  

Llun- Paul W

Cadwch mewn cof mai ‘dan arweiniad Cyngor Gwynedd’,  wedi i’r Cyngor hwnnw dderbyn cymorth ariannol o Gronfa Ffyniant Bro y Llywodraeth, y daeth y newyddion da i olwg y cyhoedd. £26 miliwn yw’r swm a glustnodwyd ar gyfer gwaith megis, a dyfynnaf eto... ‘trawsnewid Amgueddfa Lechi Cymru yn Llanberis; sefydlu canolfannau dehongli ac ymgysylltu ym Methesda a Blaenau Ffestiniog’... ynghyd â briwsion eraill.

Fel y gwyddom, bu’r Gymdeithas Hanes leol yn y Blaenau wrthi ers blynyddoedd yn ceisio argyhoeddi Llywodraeth Cymru ac Amgueddfa Cymru o bwysigrwydd cael Canolfan Dreftadaeth i’r dre’ – PRIF Ganolfan lechfaol y BYD!  Ond er cynnal nifer fawr o gyfarfodydd, llawn siarad gwag yn aml, gyda swyddogion dylanwadol o’r ddau sefydliad uchod, dal i aros yr ydym am gymorth tuag at gael codi adeilad haeddiannol i gofio am gyfraniad y chwareli, a’u gweithwyr, tuag at economi’r ardal, Cymru a Phrydain dros y blynyddoedd. Onid yw’r fro hon, oedd unwaith yn cyflogi bron i bum mil yn ei chwareli niferus (mwy na sy’n byw yma bellach!) yn deilwng o gael y gydnabyddiaeth y mae yn ei haeddu?

A pham rhoi blaenoriaeth i bentre’ Llanberis dros dref oedd yr ail fwyaf, ar ôl Wrecsam o ran poblogaeth, dechrau’r 20fed ganrif? Onid rhwbio halen i friw oedd datblygu’r amgueddfa yn Llanberis, ac yn waeth fyth y sarhad o chwalu rhes o dai chwarelwyr gynt yn Nhanygrisiau yn y 1990au, a’u hailgodi ar safle’r amgueddfa newydd yn Llanbêr. Onid yw’n amser i gynghorwyr, tref a sir, a chynrychiolwyr eraill i fynd ati i ofyn sawl cwestiwn perthnasol, er lles ein cymuned yma?  

Mae angen atebion i ambell ddatganiad gan ‘arweinwyr’ y Cyngor Sir, parthed datganiadau yn yr erthygl yn ‘Newyddion Gwynedd’.  Yn gyntaf, beth yw’r cynlluniau i ‘drawsnewid Amgueddfa Lechi Cymru yn Llanberis’, a faint o gyfran o’r £26 miliwn o bunnoedd fydd hynny?  

Yn ail, a chwestiwn pwysig i ni ym mhlwy’ Ffestiniog, beth yw'r ‘canolfannau dehongli’ a fwriedir i’w codi yma ac ym Methesda, a faint o gyfran o’r arian mawr gaiff ei neilltuo ar gyfer hynny tybed? Byddai’n newyddion aruthrol o dda cael gwybod mai Canolfannau Treftadaeth, yn cael eu rhedeg dan nawdd Amgueddfa, neu Lywodraeth Cymru fyddai’r ateb. Ystyriwch hyn: Oni fyddai’r math hyn o ddatblygiad yn fendith hir-ddisgwyliedig i economi Blaenau Ffestiniog, a’i phobl, wedi gorfod diodde’ dirywiad anferthol yn ei heconomi, ar bob lefel. Nid wyf am ddechrau cofnodi ystadegau’n ymwneud a’r dirywiad a ddaeth heibio’r hen dre’ dros y blynyddoedd diweddar, ond mae’r cyfnod fel cymdeithas drefol lwyddiannus wedi mynd heibio ers tro.

Bu i aelodau o’r Gymdeithas Hanes gyfarfod â swyddogion yn cynrychioli Llywodraeth Cymru a’r Amgueddfa Lechi, Llanberis yn ddiweddar, a chael gwybod bod cymaint â thros 30 yn cael eu cyflogi yn amgueddfa Llanberis bob haf, a miloedd o ymwelwyr yn dod yn eu ceir a’u bysiau yno’n swydd bwrpas i gael hanes y diwydiant oedd mor flaenllaw yno. Na, dim sôn am gyfraniad chwarelwyr Blaenau Ffestiniog i’r diwydiant hwnnw o gwbl. Onid ydi’n hen bryd i gyfraniad y gweithwyr diwyd rheiny gael ei gydnabod deudwch?  A fyddai’n ormod disgwyl i chithau, ddarllenwyr brwd Llafar Bro i roi pin ar bapur a chysylltu â’r sefydliadau ac unigolion sy’n euog o gau llygaid i sefyllfa echrydus eich annwyl gynefin?

Mae Blaenau Ffestiniog, fu unwaith yn dref lewyrchus iawn, gyda dyfodol disglair iddi yn wirioneddol grefu ar rywun ddechrau gwrando, cyn iddi fynd yn rhy hwyr.  Pigwr

Be ydych chi’n feddwl? Ydych chi’n cytuno efo’r Pigwr? Gyrrwch air! -Gol.

- - - - - - -

Tai Fron Haul

Dair blynedd yn ôl roedd yr Amgueddfa Lechi yn ‘dathlu’ symud tai Fron Haul o Danygrisiau i Lanberis, ac fe gyhoeddwyd llawer o'u deunydd hyrwyddo yn rhifyn Medi 2020 Llafar Bro.

Roedd son bryd hynny am osod bwrdd dehongli ar safle gwreiddiol y tai, ond hyd yma, does dim golwg o unrhyw weithgaredd ar y safle, ac mae cyflwr truenus yno.

Mi holodd Llafar Bro nhw ynglŷn â'u bwriad -neu beidio- i osod bwrdd gwybodaeth ar y safle. Meddai pennaeth yr Amgueddfa:

“Yn dilyn y prosiect yr ydych yn cyfeirio ato, bu trafodaeth ynglŷn â gosod bwrdd dehongli neu blac ar safle gwreiddiol tai Fron Haul. Trefnwyd cyfarfod efo’r cynghorydd tref, lle cadarnhawyd bod y tir mewn dwylo preifat. Bu mwy nag un ymgais i gysylltu â’r perchennog er mwyn symud ymlaen, ond yn anffodus ni fuom yn llwyddiannus.
Rydym yn parhau i fod yn gefnogol i’r syniad o osod plac. Fe awn ati i edrych eto ar ddatrysiad posib.”

Cyflwr y safle yn 2023. Lluniau- Paul W