Rhod y Rhigymwr- Casglu'r Cadeiriau

Cyfres Iwan Morgan

Dymunaf yn gynta’ gyfleu fy niolch i’r rhai ohonoch a gysylltodd i’m llongyfarch ar gyflawni canfed ysgrif Rhod y Rhigymwr. Gwerthfawrogaf eich sylwadau’n fawr. Meddyliais tybed a ddylwn roi’r gorau i gyfrannu’r golofn fisol bellach, ond anogwyd fi i ddal ati. Dim ond byw mewn gobaith felly y llwyddaf i ganfod deunydd amrywiol i geisio’ch difyrru chi’r darllenwyr!

Gwerthfawrogaf y gefnogaeth a gefais gan y rhigymwyr dros y blynyddoedd. Mae ARTHUR a CLIFF yn ffyddlon dros ben. Dymunaf hefyd grybwyll GWENLLIAN, ac anfon fy nghofion ati draw’n yr Wyddgrug. 

Un arall yr hoffwn gyfeirio ato ydy Simon Chandler... sy’n barod bob amser i anfon englynion ataf. Carwn ei longyfarch ar gyhoeddi ei nofel gyntaf – Llygad Dieithryn – a hyderu y bydd yn gwerthu wrth y cannoedd. Carwn eich siarsio mewn cwpled o gynghanedd ...

    ‘Os am fwynhau geiriau’r gwaith
    Prynwch gopi ar unwaith!’

Gwyddom pa mor angerddol ydy cariad Simon at ein hardal. Amlygir y cariad hwnnw’n ei englyn ‘STINIOG BÊR. Defnyddia eirfa gerddorol i fawrygu’r dre gan lwyddo i’w huniaethu â’i gorffennol chwarelyddol:

Bu rhyw gân yn ei bargeinion, rhyw gainc,
      rhyw gerdd. Erys coron
yn harddwch y llwch. Mor llon
yw alaw tref fy nghalon.

Galwodd fy nghyfaill o Drawsfynydd, Derfel Roberts heibio’r diwrnod o’r blaen efo copi o ‘Steddfota – Cylchgrawn Cymdeithas Eisteddfodau Cymru. Un o’r erthyglau ynddo sy’n berthnasol iawn i’n hardal ni ydy un Iestyn Tyne ... Casglu'r Cadeiriau. Ymdrinia hon ag Eisteddfod Annibynwyr Ffestiniog 1906 ... a’r sefyllfa go chwithig ac anarferol a gododd yng nghystadleuaeth y gadair. 

‘Dechreu yr haf’ oedd y testun a osodwyd gan bwyllgor yr eisteddfod, a’r beirniad oedd Dyfnallt ... y gweinidog a’r llenor a’r bardd ddaeth yn Archdderwydd ym 1954. Un o Forgannwg oedd Dyfnallt, a bu’n gwasanaethu fel gweinidog yn Nhrawsfynydd rhwng 1898 a 1902. 

Yn yr eisteddfod a gynhaliwyd ar Ddydd Nadolig 1906, y gwaith gorau o gryn dipyn yn y gystadleuaeth oedd un y bardd yn dwyn y ffug-enw ‘Gorwel Gwyn.’  A phwy oedd y bardd hwnnw? Neb llai nag un a ddaeth yn Brifardd yn Eisteddfod Genedlaethol Bae Colwyn lai na phedair blynedd yn ddiweddarach am ei awdl enwog Yr haf.  Ie, Robert Williams Parry [1884-1956]. 

Ond oherwydd amryfusedd ar ran y bardd, chadeiriwyd mohono. Anfonodd ei awdl at yr eisteddfod ddiwrnod wedi’r dyddiad cau... ac i law yr ysgrifennydd, Morris Thomas, yn hytrach nag yn syth at y beirniad fel y gofynnwyd yn yr amodau cystadlu. Er fod y beirniad, Dyfnallt, yn daer dros gadeirio gwaith Gorwel Gwyn, mynnodd aelodau’r pwyllgor fod yn rhaid cadw at y rheolau, a bu’n rhaid bwrw’r gerdd allan o’r gystadleuaeth.

Yr awdl ail-orau yn nhyb Dyfnallt a ddyfarnwyd yn deilwng o’r gadair. Crydd 24 oed o Lanbrynmair, Sir Drefaldwyn oedd y bardd... un o’r enw Abram Thomas, Pen-y-ddôl, Tafolwern. Gwyddom i Abram Thomas ddod yn aelod o’r Ffiwsilwyr Cymreig yn ystod y Rhyfel Mawr. Torrodd ei iechyd, a bu farw o’r diciáu yn Ysbyty Milwrol Casnewydd ym Medi 1916. Nodir yn Y Genedl [26 Medi] ei fod ‘yn fardd o gryn deilyngdod, ac wedi ennill tair cadair ... enillodd un pan oedd rhwng pymtheg ac ugain oed.’ 

Ceir hanes Eisteddfod yr Annibynwyr yn Y Rhedegydd [29 Rhagfyr 1906] ... a dyma ddywedir am gystadleuaeth y gadair:

"AWDL Y GADAIR, Dechreu yr haf... heb fod dros 200 llinell. Gwobr... tair gini a chadair gwerth tair gini. 

Anfonwyd 17 o awdlau i mewn, ond yr oedd yr oreu ddiwrnod ar ôl amser yn dod i law, ac anfonwyd hi i’r ysgrifennydd yn lle’r beirniad. Taflwyd hi allan o’r gystadleuaeth o achos y ddau anffawd yna.
O’r 16 eraill, yr oedd Llygad y Dydd yn oreu. Yr oedd tri Llygad y Dydd wedi dod i law, ond yr un ddechreua gyda’r llinell ‘Wedi gogoniant adeg y gwanwyn’ oedd y goreu. Ni ddaeth ymlaen, ac ni wyddid pwy ydoedd. O dan yr amgylchiadau, cadeiriwyd Mr Robert Griffith, Trysorydd yr Eisteddfod, a chyfarchwyd gan Dyfnallt, Talfor, Silyn, Gwilym Morgan, Ap Defon, Hugh Jones, W. Davies, Bryfdir, Ap Elfyn, Dewi Mai o Feirion ac Ioan Dwyryd."

Yn ôl Iestyn Tyne, ymddengys fod y gystadleuaeth yma ar y Nadolig 1906 yn un arwyddocaol gan fod tri o ddarpar brifeirdd cadeiriol wedi anfon awdlau i’r gystadleuaeth. Yn ogystal ag R. Williams Parry, cafwyd William Roberts [Gwilym Ceiriog], Llangollen... enillydd cadair Caerfyrddin [1911] am awdl i ‘Iorwerth y Seithfed’, ac Ellis Humphrey Evans [Hedd Wyn], Yr Ysgwrn, Trawsfynydd... Bardd y Gadair Ddu, Penbedw [1917] am awdl ‘Yr Arwr’. 

Awdl enwog Williams Parry oedd un o awdlau eisteddfodol mwya’r ugeinfed ganrif. Awdl yn y cywair rhamantaidd ydy hi o’i dechrau i’w diwedd. Cofiaf ddysgu talpiau ohoni ar gyfer arholiad lefel A dros hanner canrif yn ôl... ac mae’r pennill ola’ gobeithiol yn dal ar fy ngho’ o hyd:

Marw i fyw mae’r haf o hyd,
Gwell wyf o’i golli hefyd;
Dysgaf, a’m haul yn disgyn,
Odid y daw wedi hyn.
Mwy ni adnabum ennyd anobaith
Y daw’m hanwylyd i minnau eilwaith;
Ba enaid ŵyr ben y daith sy’n dyfod?
Boed ei anwybod i’r byd yn obaith.

- - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn rhifyn Gorffennaf/Awst 2023