Streic Fawr y Llechwedd

Y siaradwr yng nghyfarfod mis Tachwedd Cymdeithas Hanes Bro Ffestiniog oedd Gareth Tudor Jones a’i destun oedd Streic Fawr y Llechwedd yn 1893.

Dechreuwyd gyda dipyn o gefndir teulu’r Greavesiaid a’r chwarel. Yn dilyn marwolaeth y prif swyddog poblogaidd, Evan Thomas yn 1887, penodwyd Warren Roberts fel olynydd iddo - gŵr ifanc a addysgwyd yn Eton ac nad oedd ganddo ddim profiad o redeg chwarel. 

Gyda gwasgfa ariannol a gormes mân reolau newydd arnynt, nid oedd y pum cant o chwarelwyr yn y Llechwedd yn ddynion hapus eu byd. Yn y fath sefyllfa fe fu ffrae rhwng yr uwch- swyddog William Jones (Ffestinfab) â’r creigiwr Griffith Jones yn ddigon i beri i’r holl ddynion gerdded allan o’r gwaith, gan ddechrau streic a fyddai yn para dros bedwar mis. 

Er mai streic rhwng un swyddog ac un gweithiwr ydoedd ar y dechrau, yn sydyn tyfodd i fod yn fater o hawl y perchnogion i ddiswyddo pwy a fynnent. 

Gwrthodwyd yn lân a derbyn arweinwyr y dynion yn eu holau. 

Ar ôl pedwar mis, gorfododd tlodi y dynion fynd yn eu holau – heb eu harweinwyr, ac heb i’r cwmni ymateb i unrhyw un o’u cwynion. 

Y farn ar y pryd ydoedd mai y rheswm i’r streicwyr golli’r dydd oedd nad oedd digon ohonynt yn perthyn i’r Undeb (llai na 25% ohonynt) ac felly mai streic answyddogol oedd hon ar y dechrau.  

I roi halen yn y briw, yr oedd naw o’r dynion yn wynebu cyhuddiad difrifol o gynllwynio (conspiracy). Bu’n ddeufis arall cyn i’r rhain eu cael yn ddi-euog, gyda neb llai na Lloyd George yn eu hamddiffyn yn y Llys Chwarter.

Llywyddwyd y cyfarfod gan Dafydd Roberts a diolchwyd gan Paul Williams.

- - - - - - - 

Ymddangososdd yn wreiddiol yn rhifyn Rhagfyr 2022