Stolpia -Bwyd Chwarel 2

Pennod arall o gyfres reolaidd Steffan ab Owain; ail ran ei drafodaeth am ginio gwaith.

Bwyd y Chwarelwr

Os cofiwch, soniais* am rai o’r pethau a ddefnyddid gynt gan ein chwarelwyr i gludo eu bwyd i’r gwaith.  Y mae’n amlwg o ddarllen ambell beth am yr hen drefn o gario ymborth i’r chwarel ei fod yn amrywio o gyfnod i gyfnod, ac o bosib, o ardal i ardal, hefyd.  Beth bynnag, dyma hanesyn a godais o golofn Glan Rhyddallt, sef Atgof a Chofnod a ymddangosai yn yr Herald Cymraeg yn ystod y tridegau.

Llun -Paul W

Cofiaf am y cyfnod y byddai’r brechdanau yn cael eu lapio mewn papur, neu gadach lliain gwyn.  Ceiliog y byddwn ni yn Chwarel Dinorwig yn galw pecyn o frechdanau fel hyn ... Mae’n anodd dweud paham y gelwir ef yn geiliog, ond gwelaf fod hen air tebyg iddo a arferid am lapio rhywbeth i fyny, sef ceilio, ... Clywais rai o goliers Pennsilfania yn ei alw’n Tomi a chredaf mai dyna yw yn Neheudir Cymru, hefyd.

Yn ôl Casgliad o Dermau Chwarel R. Emrys Jones a ymddangosodd ym Mwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd 1962, golyga hefyd:

Paced o fwyd yn barod i’w roi yn nhun bwyd y chwarelwr (Ffraethineb) y chwarelwr, mae’n debyg - ceiliog i ginio.

Bum yn meddwl, tybed ai oherwydd tebygrwydd y pecyn i ben a phig ceiliog oedd yn wreiddiol?  Dim ond dyfalu ydwyf.  Beth bynnag, a oes un ohonoch wedi clywed rhai’n defnyddio’r enw hwn am becyn bwyd yn ‘Stiniog?

Bwyd y Baricswyr

Gwell imi grybwyll hefyd fel y byddai’r mwyafrif o’r hen faricswyr yn cario’u bwyd i’r chwarel.  Y drefn fel rheol ganddynt hwy oedd defnyddio math o obennydd o liain gwyn a elwid waled neu walat a fyddai’n cynnwys bwyd am o leiaf dridiau, neu wythnos gyfan gan amlaf.  Cerid hi dros yr ysgwydd ac er cael cydbwysedd yr oedd un hanner ar y frest a’r llall ar y cefn.

Yn hanes cynnar y Parchedig Robert Llugwy Owen MA; PhD (1836-1906) sonnir amdano yn cerdded pob bore Llun o Fetws y Coed dros Fwlch y Gorddinen i’r Gloddfa Ganol gyda’i dorth ar ei gefn, a llond ei bocedi o lyfrau er mwyn eu darllen yn y barics dros yr wythnos waith.  Efallai y caf sôn am yr hen chwarelwyr a’r baricsod rywdro eto.  Y mae hanes yr hen weithwyr yn baricsio yn y gwahanol chwareli a’n tref yn bur ddiddorol.

Tun Bwyd y Chwarelwyr

llun, gyda diolch o wefan CASGLIAD y WERIN**

Yn ddiamau, dyma’r cludydd bwyd y mae’r mwyafrif ohonom yn gybyddus ag ef, ynte?

Pan oeddwn i’n gweithio yn y chwarel byddai llawer o’r hen do gyda’r tuniau hen ffasiwn, sef y rhai ag un pen yn hanner crwn a’r pen arall yn hirsgwar,

h.y. yr un siâp a’r dorth a ddefnyddid yn gyffredinol y pryd hwnnw.




Erbyn yr 1960au, os nad cynt, defnyddid tuniau Oxo gan amryw ohonom ni’r criw ifanc, a chofiaf un tro pan gefais godwm ar y llwybr gwaith wrth fynd adref a gwasgu’r tun bob siap ... ond diolch i’r drefn nid oeddwn i ddim gwaeth ac roedd y bwyd wedi ei fwyta!

Rai blynyddoedd yn ôl deuthum ar draws englyn o waith Glan Tecwyn i’r tun bwyd.  Dyma fo:


Tun Bwyd y Chwarelwr

Hyglodus ymborth gludwr - heb ei ail
Yw tun bwyd y gweithiwr;
Gwpwrdd del, diogel dwr,
Lle i fara llafurwr.

--------------------------------------------
Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Tachwedd 2005.

* Rhan gynta'r drafodaeth
** Gwefan Casgliad y Werin