DŴR: Sgotwrs Stiniog

Rhai sy’n manteisio ar ddyfroedd glân ein bro ydi’r pysgotwyr. Yma mae Gareth a Gwennan Jones yn edrych yn ôl ar un o gyfresi hiraf y papur hwn, a sut aed ati i gyhoeddi llyfr am blu enwog Stiniog.
--------------

Braf yw gweld Sgotwrs ’Stiniog yn Llafar Bro unwaith eto; bu Emrys Evans yn ysgrifennu dan y pennawd hwn am dros ddeng mlynedd ar hugain. Dros y cyfnod hwnnw byddai yn adrodd hanesion difyr am ei helyntion wrth bysgota llynnoedd y Cambrian ac yn aml iawn, yn cynnwys patrwm am sut i greu y gwahanol blu a brofodd yn llwyddiannus iddo ef ac i eraill.

Yr oedd Emrys yn un o selogion yr Archifdy yn Nolgellau a daeth yn ffrind i’r Archifydd, Einion Thomas, oedd hefyd yn dipyn o bysgotwr. Cymerai Einion ddiddordeb yn y patrymau yr oedd Emrys yn sôn wrtho amdanynt a gwyddai am ei golofn yn Llafar Bro. Dywedodd Einion wrth Emrys y dylid cael casgliad o’r plu, oedd yn arbennig i Stiniog, yn yr Archifdy ac fe’i perswadiodd ef i wneud copi o bob pluen ynghyd â thipyn o hanes pob un.

Aeth Emrys ati yn ofalus wedyn i baratoi 133 o blu gwahanol ’Stiniog ar gyfer yr archifdy. Gweithiodd yn ofalus ar bob pluen, gan ail a thrydydd wneud rhai ohonynt nes eu bod yn plesio ac yn y diwedd, cyflwynwyd ffeil o’r plu a’r disgrifiadau i’r Archifdy.

Cafodd Emrys gopi o’r ffeil ac aed ati i dynnu lluniau manwl o bob pluen. Yr oedd Emrys yn falch iawn o’r casgliad gorffenedig a chawsai bleser o’i ddangos i’w gyd-bysgotwyr. Awgrymwyd y dylid cyhoeddi’r casgliad mewn llyfr ac aeth yntau ati i holi’r gweisg a oedd wedi argraffu’r llyfrau eraill yr oedd wedi eu hysgrifennu.

Ond, er tristwch garw iddo, cafwyd yr ateb mai rhy blwyfol ei naws fyddai llyfr o’r fath ac nad oedd marchnad eang ar ei gyfer ac felly, “Diolch, ond Dim Diolch” oedd yr ymateb.

Un o’r rhai y dangosodd Emrys y ffeil iddo oedd y pysgotwr a’r llenor Geraint Vaughan Jones. Gwerthfawrogodd ef yn syth pa mor werthfawr ydoedd casgliad o’r fath a theimlai yn bendant y dylid ymholi ymhellach ynglŷn a’r posibilrwydd o’i gyhoeddi. Gyda chefnogaeth pwyllgorau Llafar Bro a Chymdeithas Enweiriawl y Cambrian gwnaeth gais (a fu’n llwyddiannus) am grant gan gronfa Cymunedau’n Gyntaf i gael cyhoeddi’r gyfrol. Manteisiodd ar ei gysylltiadau gyda’r gweisg a chafodd y byddai Gwasg Gomer yn barod i fentro efo llyfr o’r fath.

Yr oedd Emrys wedi dotio yn lân pan glywodd am hyn ac edrychai ymlaen yn arw iawn i weithio gyda Geraint ar ddatblygu’r ffeil i fod yn llyfr. Ond ’doedd hynny ddim i fod... Wythnos yn ddiweddarach, bu farw Emrys.

Union flwyddyn ar ôl hynny, cafwyd noson gofiadwy iawn i lansio Plu ’Stiniog. Ei phris oedd £10 a bu’r fenter yn llwyddiant buan iawn.

Cafwyd cryn hysbysrwydd i’r gyfrol gan y cyfryngau, ac fe ddaeth i sylw cwmni cyhoeddi o Fachynlleth sy’n arbenigo mewn llyfrau am bysgota a hela, sef Coch y Bonddu. Roedd y cwmni hwnnw wedi sylweddoli’n syth y byddai diddordeb yn y gyfrol yn llawer ehangach na chylch ’Stiniog yn unig -na Chymru chwaith o ran hynny- a gofynnwyd am yr hawl i’w chyfieithu dan yr enw ‘Plu Stiniog: Trout Flies for North Wales’. Profodd hon hefyd yn boblogaidd iawn ac wedyn aed ati i’w chyhoeddi mewn rhwymiad lledr arbennig yn rhan o’r Flyfisher's Classic Library, a’i phris yn £100.

Bydd teulu Emrys yn ddyledus am byth i Geraint am sicrhau gwireddu breuddwyd Emrys; byddai wedi bod wrth ei fodd.
--------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhan o gyfres arbennig o erthyglau yn rhifyn Medi 2018, ar y thema dŵr.

Celf: Lleucu Gwenllian

Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.
(Rhaid dewis 'web view' os yn darllen ar ffôn)

DŴR: Trwy Ddŵr a Thân

Ar ddiwedd y llynedd penderfynodd Elfed Wyn Jones, Trawsfynydd, wneud safiad er mwyn galw am ddatganoli darlledu i Gymru, drwy ymprydio am wythnos –efo dŵr yn unig fel cynhaliaeth- er mwyn ceisio tynnu sylw pobl at y mater yma y mae’n credu mor gryf ynddo.
----------
Os edrychwn yn ôl yn gyntaf ar hanes datganoli yng Nghymru, rydym yn gweld fod Cymdeithas yr Iaith wedi bod yn ymwneud â’r mater ers blynyddoedd, drwy hybu fod angen ffynonellau eraill i’r Gymraeg gael ei darlledu arni. Mae’r Gymdeithas wedi bod yn brwydro ers sawl blwyddyn i newid y drefn.



Penderfynais fy mod am wneud y safiad hwn am sawl rheswm, y rheswm cyntaf oedd fy mod eisiau gweld y Gymraeg yn tyfu ar y cyfryngau drwy greu mwy o sianeli Cymraeg, gan gynnwys rhai i blant, ar sawl platfform; ond hefyd i gael rheolaeth dros ddarlledu i ddod i’r Cynulliad Cenedlaethol ac i ni fel Cymry gael llais sy’n dwad o Gymru i gynrychioli a thrafod problemau bobl y wlad hon yn y Gymraeg ac yn y Saesneg. Rhaid sicrhau bod darlledu yn galluogi i bobl ddeall y broses wleidyddol, heb hynny mae pobl yn ansicr o’r system. Enghraifft o hynny yw bod yn agos i 50% o bobl Cymru yn dal i gredu fod ein Gofal Iechyd Gwladol yn nwylo San Steffan, heb wybod ei fod o’n fater sydd wedi’i ddatganoli’n llwyr. Mae’r gymysgwch hon yn anemocratiadd ac yn golygu diffyg atebolrwydd ein gwleidyddion.

Wedi amser o drafod gyda’r bobl agosaf ataf, penderfynais y baswn yn gwneud y safiad ar yr 20fed o Chwefror, ac yna gorffen y broses ar yr 27ain o Chwefror, cyn y cyfnod wyna. Dechreuais yr ympryd am 12:00 ar ddydd Mawrth. Nid oeddwn yn pryderu o gwbl gan fy mod mor benderfynol i wneud y weithred yma dros Gymru, i ni gael rheoli llais ein hunain. Trwy gydol yr wythnos mi ges lawer o ymwelwyr yn dod i’m cyfarfod a datgan eu cefnogaeth i’r weithred. Ces i’r pleser o weld fy ngweithred yn cael ei drafod ar Bawb a’i Farn, a gweld nifer o bobl dros Gymru yn datgan eu cefnogaeth imi, gan gynnwys artistiaid ac enwogion o Gymru, nifer o wleidyddion a phobl fel Alex Salmond, cyn arweinydd yr SNP.

Mi oeddwn yn teimlo’n wanllyd ar adegau, ond roedd y bobl annwyl oedd wedi dod i fy nghefnogi a chadw cwmpeini wedi codi’r baich yn anferthol. Mi roedd yr holl bobl a gefnogodd yr ymgyrch ac a ddaeth i’m gweld wedi dangos brwdfrydedd pobl dros Gymru a’r Iaith. Hefyd rhaid imi ddiolch yn fawr i Gymdeithas yr Iaith am adael imi fenthyg eu swyddfa yn Aberystwyth, ac i aelodau’r Gymdeithas oedd wedi gweithio’n galed drwy’r ymgyrch hon. Cefais wybod yng nghanol yr ympryd fod Plaid Cymru am roi cynnig gerbron y Cynulliad a fyddai’n cynnig ymchwilio i’r angen am ddatganoli darlledu i Gymru. Mi gododd hyn fy ysbryd yn anferthol.

Mi es lawr i’r Cynulliad ar fore dydd Mawrth yr 27ain gyda Heledd Gwenllian, Cadeirydd Cymdeithas yr Iaith, oedd wedi bod yn hael iawn, ac wedi paratoi cawl i mi fwyta o flaen y Senedd.

Cyrhaeddais gyda nifer o bobl o flaen y Senedd oedd wedi dod i ddangos eu cefnogaeth ac mi ddaeth gwleidyddion hefyd i’m llongyfarch. Roedd hi’n rhyddhad mawr i orffen yr ympryd, ac roeddem i gyd yn edrych ymlaen at y dydd drannoeth, i’r cynnig gael ei gyflwyno.

Rhoddwyd y cynnig o flaen y Cynulliad ar yr 28ain o Chwefror gan Blaid Cymru. Yn fras, cynnig oedd hwn i ymchwilio i’r angen am ddatganoli darlledu i Gymru, dim byd chwyldroadol … ‘mond ymchwilio i’r angen.

Siom oedd gweld fod y Blaid Lafur ynghyd â Kirsty Williams a Dafydd Elis Thomas wedi pleidleisio yn erbyn y cynnig, er i’r Blaid Geidwadol bleidleisio dros gynnig Plaid Cymru.

Er na lwyddodd yr ympryd hwn i newid unrhyw ddeddf yn sylweddol, mi rydw i’n falch ei fod wedi codi ymwybyddiaeth tuag at ddatganoli darlledu i’n Gwlad, er mwyn i ni gael tegwch i’n hiaith ac i’n democratiaeth.

Os ydych chi eisiau cefnogi’r ymgyrch mae croeso i chi wneud hynny drwy ysgrifennu llythyr tuag at eich Aelodau Cynulliad a Seneddol yn datgan eich cefnogaeth i’r syniad hwn. Hefyd mi fedrwch ymuno â’n rhestr o bobl sy’n gwrthod talu eu treth teledu, ac wrth gwrs ymuno gyda Chymdeithas yr Iaith i fod yn weithgar gyda’r mater hwn. Ymunwch gyda’r ymgyrch, i ni gael Cymru well a llais cryfach.

Diolch a Chofion.
Am fanylion pellach am yr ymgyrch ymwelwch â www.cymdeithas.cymru/datganolidarlledu
-------------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhan o gyfres arbennig o erthyglau yn rhifyn Medi 2018, ar y thema dŵr.

Celf: Lleucu Gwenllian



Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.
(Rhaid dewis 'web view' os yn darllen ar ffôn)

DŴR: Anfona fo i lawr Noa!

Bu Vivian Parry Williams yn gweithio ym mhwerdy Ffestiniog am dros chwarter canrif. Yma, mae’n pwysleisio pwysigrwydd –hanesyddol a phresennol- dŵr i’r diwydiant cynhyrchu trydan ym Mro Ffestiniog.

Gan mai ‘Dŵr’ yw testun arbennig Llafar Bro y mis hwn, efallai y byddai cyfeirio at gynhyrchu trydan dŵr, neu ‘heidro’ yn y fro yn addas.  Mewn ardal fynyddig fel hon, sydd mor adnabyddus am ei glaw, roedd ‘Stiniog a’r cylch yn ddelfrydol ar gyfer codi pwerdai oedd yn ddibynnol ar ddŵr i gynhyrchu trydan.

Byddai nifer o amaethwyr yn nalgylch y papur bro wedi defnyddio olwynion dŵr ar gyfer gorchwylion ffermio ers canrifoedd, yn sicr. Ac erbyn degawd olaf y 19Ganrif, roedd ambell chwarel wedi dechrau defnyddio cyflenwadau o ddŵr o’u hamgylch i gynhyrchu trydan ar gyfer y gwaith.

Yn Ionawr 1899, ffurfiwyd cwmni Yale Electric Company Ltd gyda’r bwriad o godi gorsaf drydan ar lan afon Goedol. Roedd marchnad barod ar gyfer y cynnyrch, gyda’r holl chwareli yn awchus o gael gwneud defnydd o’r egni newydd, rhyfeddol hwn. Byddai plwyf Ffestiniog yn gyffredinol, gyda’i boblogaeth o 11,500 hefyd yn manteisio’n fawr o’r wyrth dechnolegol newydd. Codwyd lefelau llynnoedd Conglog, Cwmcorsiog, Cwmorthin a Stwlan i gyflenwi’r hylif ar gyfer y cynllun.

Roedd oddeutu 90 modfedd o ddŵr yn disgyn, ar gyfartaledd, yn flynyddol i fwydo’r twrbeini yn yr orsaf drydan yn Nolwen. Adeiladwyd argae arall mewn rhan gul, ddofn ar afon Goedol, oddeutu 700 llath uwchben safle’r pwerdy. Uchder yr argae hwn oedd 30 troedfedd, gyda’r trwch yn y bôn yn 20 troedfedd. O’r argae hwn gosodwyd peipiau dur ddwy droedfedd o led, a gysylltwyd â’r pwerdy ei hun. Cynhwysai’r offer gwreiddiol ddau eneradur (generators) 9 cilowat (KW) yr un mewn maint. A phan feddyliwch fod un tân trydan yn y cartref heddiw yn gallu defnyddio 3 cilowat o drydan, gallwch synhwyro pa mor fychan oedd cynnyrch Dolwen ar y dechrau. Ond, ar y pryd, roedd yn ddigonol at sawl gorchwyl yn y chwareli.

Yn ddiweddarach, gwnaed cytundeb rhwng Yale a’r Cyngor Dinesig lleol i gyflenwi trydan i oleuo strydoedd y Blaenau a’r Llan. Credir mai Blaenau oedd y lle cyntaf ym Mhrydain i gael goleuo ei strydoedd gyda thrydan-dŵr. Ar yr 22ain o Fai 1902, yr Arglwydd Newborough gafodd y fraint o berfformio seremoni cychwyn yr achlysur hanesyddol hwnnw yn y dref. Erbyn y flwyddyn honno, roedd maint cynnyrch pwerdy Dolwen wedi codi’n sylweddol i 180 cilowat. Gosodwyd 3,000 o lampau i oleuo’r strydoedd, gyda dwsin o arc-lamps i oleuo iard a stesion y Great Western, a oedd â’r fraint yn perthyn iddi ar y pryd o fod yr unig orsaf reilffordd yn adran Caer a oleuid â thrydan. Gwesty’r Queens (Ty Gorsaf heddiw) oedd yr adeilad cyntaf yn yr ardal i’w gysylltu â chyflenwad o drydan Yale.

Ymhen ychydig dros chwarter canrif, roedd Pwerdy Maentwrog wedi dod i rym, a’r Gors Goch yn Nhrawsfynydd wedi ei boddi, a’r llyn yn cyflenwi’r pwerdy yn is i lawr yn y dyffryn. Gyda’i 18 megawat wedi agor y pwerdy yn 1928, byddai hynny’n ddigon o gyflenwad ar gyfer gogledd Cymru i gyd ar y pryd, a pheth dros ben ar gyfer rhannau o ogledd-orllewin Lloegr hefyd! Ychydig feddyliai’r defnyddwyr y byddai angen llawer iawn mwy o drydan ar gyfer galwadau’r dyfodol.

Tua 30 mlynedd yn ddiweddarach, roedd yr angen am fwy o gynnyrch wedi tyfu allan o bob rheswm, gyda’r holl beiriannau modern yn llosgi’r trydan wedi cyrraedd y cartrefi. Cychwynwyd ar godi pwerdy Ffestiniog, neu Tan’grisia ar lafar, oedd wedi ei chynllunio i gynhyrchu 360 megawat – anferthol yn y cyfnod hwnnw.  Roedd y pwerdy hwn yn arloesol, gan ddefnyddio’r un dŵr trwy’r amser: roedd y dŵr oedd wedi dod trwy’r pibelli i droi’r twrbeini yn ystod y dydd yn cael ei bwmpio’n ôl i argae Stwlan yn y nos – Pwerdy Storfa Bwmpio, neu pumped storage yn yr iaith fain. Dyma’r gyntaf o’i math i’w chodi ym Mhrydain, mewn ffaith.

Yn ystod fy mlynyddoedd i yn gwasanaethu ym Mhwerdy Ffestiniog, roedd un o’r prif beirianwyr wedi gwneud arolwg o safleoedd/afonydd/nentydd ym mhlwyf Ffestiniog a fyddai’n gallu cyflenwi digon o ddŵr ar gyfer cynhyrchu trydan. Daeth i’r canlyniad bod dros 30 o’r safleoedd hynny yma, yr adeg honno.  Erbyn hyn, gyda’r galw am egni adnewyddol, glân, mae sawl twrbein wedi ei osod eisoes gan unigolion ar ambell safle a awgrymwyd gan y diweddar Norman Marsden. Ac yn ddi-os, bydd ychwaneg yn cael eu gosod yn y blynyddoedd i ddod, a phob un yn gwneud defnydd o’r hylif y mae’r ardal hon mor enwog amdano – Dŵr.

Diolch am law ‘Stiniog ddeuda i!
--------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhan o gyfres arbennig o erthyglau yn rhifyn Medi 2018, ar y thema dŵr.
Celf: Lleucu Gwenllian

Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.
(Rhaid dewis 'web view' os yn darllen ar ffôn)

DŴR- Coedwigoedd Glaw Bro Ffestiniog

Mae Graham Williams yn rheoli Gwarchodfeydd Natur Cenedlaethol ar ran Cyfoeth Naturiol Cymru. Ymysg ei safleoedd mae Coedydd Maentwrog, Coed Cymerau, a mwy. Dŵr sydd wedi creu ein ceunentydd trawiadol, ac mae’n parhau yn allweddol i’r cynefin prin yma hyd heddiw.
------------
Mae ein gwlad fechan werdd yn un o’r gwlypaf yn Ewrop! Mae hynna’n dipyn o ddweud yn tydi! Ond tra bo’r rhan fwyaf ohonom yn cwyno yn enbyd am y tywydd sâl, mae yna gynefin prin iawn ac o bwys rhyngwladol sydd yn hollol ddibynnol ar yr hinsawdd ‘arbennig’ yma yng ngorllewin Cymru.

Tra bod nifer ohonom yn gyfarwydd gyda choedwigoedd glaw trofannol enfawr Brasil, y Congo neu Sumatra sydd ar ledredau canolig ac ar hyd y cyhydedd, faint ohonom sydd wedi clywed am y coedwigoedd glaw Celtaidd, yma yn Ynysoedd Prydain?

Mae’r coedwigoedd yma yn rhan o rwydwaith byd eang o goedwigoedd glaw tymherus sydd yn tyfu ar lannau arfordirol llaith yn bennaf ar rannau o arfordir gorllewinol yr Amerig, Siapan, Tasmania, Seland Newydd ac Ewrop. Ar lannau gogleddol Môr yr Iwerydd yma yn Ewrop ceir esiamplau arbennig yn Norwy a rhannau bach o orllewin Cymru, Yr Alban, Iwerddon, ac Ardal y Llynnoedd a Dyfnaint yn Lloegr. Un o nodweddion y coedlannau Celtaidd yma yn Ynysoedd Prydain ydi amlygrwydd coed derw a bedw, gydag ynn, cyll a choed llwyfen.

Ydi, mae’r coedwigoedd glaw Celtaidd yma yn wahanol iawn i’r coedwigoedd glaw trofannol, h.y. anaml iawn mae rhywun yn dod ar draws mwncwn neu ddiogyn dribys wrth fynd am dro yng nghoedwigoedd Dyffryn Stiniog ar bnawn gyda’r tymheredd dros 34 gradd Celsius!! Ond mae ecoleg y ddau fath o goedwig yn hollol ddibynnol ar leithder cyson drwy’r flwyddyn, ac felly yn hynny o beth mae ecolegwyr yn eu disgrifio fel coedwigoedd glaw. Ffaith ddiddorol ydi bod y coedwigoedd glaw tymherus yma bellach yn gynefinoedd sydd yn fwy prin na choedwigoedd glaw trofannol!

Mae effaith y lleithder a glaw cyson yma yn rhannol gyfrifol am esblygiad ecosystem hynod gyfoethog gyda nifer o’r coedlannau yma wedi goroesi dros wyth mil o flynyddoedd i gyfnod lle oedd coedlan dymherus bron ddi-dor yn ymestyn o Norwy lawr i Bortiwgal. Oherwydd eu lleoliad mewn ceunentydd garw oedd llawer rhy serth i’r coedwigwyr ac amaethwyr mae’r coedlannau yma wedi goroesi gyda nifer fawr o rywogaethau arbenigol a phrin o fewn ecosystem gymhleth a hynod werthfawr.

Mae’r lleithder yma ar lannau gorllewin Cymru, sydd yn cadw’r amgylchedd yn weddol fwyn a chlir o lygredd amgylcheddol, yn ffafrio rhywogaethau megis mwsoglau, llysiau’r afu, rhedynau a chen. Yn yr ardaloedd mwyaf llaith mae pob wyneb craig neu risgl coed yn orchudd llwyr o garped gwyrdd di-dor. Oherwydd y lleithder eithriadol nid oes angen gwreiddiau confensiynol ar y planhigion cyntefig yma, yn hytrach mae'r planhigion yn amsugno dŵr a maeth o’r amgylchedd trwy eu dail. Lle mae pocedi o bridd ceir coed llus, grug a nifer fechan o blanhigion blodeuol fel suran y coed a chlychau’r gog ar lawr y goedlan.

Wrth gwrs mae’n rhaid i ddŵr lifo lawr i'r môr, ac felly lle ceir glaw trwm ceir afonydd chwim a lenwith y coedlannau gyda lleithder dwys. Mae Dyffryn ‘Stiniog yn adnabyddus am y nifer fawr o geunentydd coediog dwfn sydd wedi eu ffurfio (ac sydd dal wrthi yn ffurfio!) dros filoedd o flynyddoedd o ganlyniad i erydiad dŵr. Mae rhai fel Ceunant Llennyrch a Cheunant Cynfal yn esiamplau arbennig o ansawdd rhyngwladol am eu diddordeb geomorffoleg, neu'r broses dirnewid.

Mae’r nentydd ac afonydd chwim yma yn cynnal rhywogaethau adnabyddus megis bronwen y dŵr, aderyn sydd gyda’r gallu arbennig o gerdded o dan y dŵr wrth hela'r nifer fawr o bryfetach prin sydd hefyd wedi addasu yn berffaith i'r amodau unigryw. Yr anifail mwyaf adnabyddus i lawer o bobl wrth gwrs ydi’r dyfrgi, anifail swil iawn sydd yn hela physgod bach a llyffantod. Er mai anaml iawn mae rhywun yn gweld dyfrgwn, mae posib gweld eu holion oherwydd yr arferiad o fawio ar gerrig amlwg ar hyd dyfroedd afonydd i farcio tiriogaeth.

Mae edrychiad, ecoleg a pharhad y coedwigoedd arbennig rhyngwladol-bwysig yma yn ddibynnol ar nifer o ffactorau pwysig. Bennaf oll ydi cyflenwad o leithder cyson dros y flwyddyn i gynnal llif yn yr afonydd a nentydd, a chadw lefelau lleithder yn uchel oddi dan y canopi coed. Mi oedd haf 2018 yn eithriadol o safbwynt parhad y tywydd sych a’r tymheredd uchel. Mae rhai effeithiau amlwg wedi dod i'r gweill o ganlyniad y tywydd, megis colled goed ifanc ar glogwyni a cholled canghennau mawrion rhai coed hynafol. Ond mae llawer o waith ymchwil angen ei wneud i ddehongli holl effeithiau'r sychder, yn enwedig ar y mwsoglau, cen a rhedynau arbenigol a rhyngwladol bwysig yng ngwaelod y ceunentydd.

A oedd haf 2018 yn un eithriadol? Oedd. A fydd rhagor o dywydd eithriadol ac eithafol yn y degawdau i ddod all fod yn fygythiad i’n coedwigoedd? Yn sicr, mae newid yn yr hinsawdd yn fygythiad cynyddol gyda gwyddonwyr yn darogan cynnydd o 2-3 gradd Celsius yn fyd eang ond gyda nifer effeithiau eraill yn rhai rhannau o’r byd. Beth sydd bellach yn amlwg ydi y bydd newidiadau, ond hefyd ansicrwydd sut fydd yr ecosystemau hynafol yma yn ymateb.

Wrth gwrs, yn ogystal â’r diddordeb bywyd gwyllt mae llawer mwy i’r coedlannau arbennig yma. Mae hynna’n amlwg iawn fel mae rhywun yn camu drwy adwy i fewn i goedlan hudolus o goed enfawr a changhennau troellog gyda’i wledd o synau, lleithder, arogleuon a golygfeydd sydd yn tanio’r dychymyg a rhoi llonyddwch i enaid!

Am ragor o wybodaeth am Goedwigoedd Derw Dyffryn Ffestiniog a’n gwarchodfeydd eraill, ewch i’n tudalen Gweplyfr: www.facebook.com/GwarchodfeyddNaturNatureReserves a galwch i mewn i’ch coedwigoedd glaw lleol!
------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhan o gyfres arbennig o erthyglau yn rhifyn Medi 2018, ar y thema dŵr.

Lluniau: Graham Williams, Paul W.
Celf: Lleucu Gwenllian

Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.
(Rhaid dewis 'web view' os yn darllen ar ffôn)

DŴR: Blwyddyn o Eithafion Tywydd

“Wir i chi mae hi’n braf o hyd ym Mlaenau Ffestiniog..” -medd anthem y grŵp lleol, Anweledig, ond be ydi’r gwir am ein tywydd enwog? Mae Dorothy a Gareth Williams wedi bod yn cofnodi  manylion tywydd 'Stiniog ers 1986.

Bu 2018 hyd yma yn flwyddyn eithriadol i’r rhai ohonom sydd yn cael pwnc y tywydd yn un diddorol. Os oes gennych ddiddordeb neu beidio, mae’r tywydd bob amser yn bwnc trafod yn y Blaenau ac yn cael effaith ar fywydau pob un ohonom.

Bydd y mwyafrif yn cofio’r flwyddyn am y gwres a’r sychder mawr a gafwyd o ganol Mai hyd at ganol Gorffennaf. Cawsom 21 o ddyddiau heb ddiferyn o law rhwng Mehefin 21ain a Gorffennaf 11eg. Dyma’r cyfnod pan gawsom wres eithriadol hefyd, gyda’r gwres yn codi ar ei uchaf i 28.7°C yn ôl fy nghofnodion yng Nghae Clyd. Cawsom haf cynnar gwerth chweil eleni gan gychwyn ym mis Mai pan fu 16 o ddyddiau yn ystod y mis heb law o gwbl a’r tymheredd yn codi  i 24.2 gradd ar Fai 28ain.

Er y byddwn yn cofio’r haf yma am y gwres a’r sychder, ni chafwyd tywydd mor dda ers i wyliau’r plant gychwyn a bu mis Awst yn fis siomedig a gwlyb a llawer o ddyddiau pan na gododd y niwl drwy’r dydd. Efallai bydd darllenwyr yn synnu clywed mai ym mis Awst y cawsom y diwrnod gwlypaf o’r flwyddyn gyfan hyd yn hyn! Ar Awst 15fed, cofnodwyd dros ddwy fodfedd o law (53.5mm) a’r Blaenau, ynghyd â Chapel Curig, oedd y ddau le gwlypaf ym Mhrydain ar y diwrnod hwnnw. Yn wir, dim ond pedwar diwrnod heb law a gofnodwyd drwy gydol y mis.

Efallai erbyn hyn i fwy o dywydd eithafol 2018 fynd yn angof gennym ond cychwynnodd y flwyddyn ar nodyn gwlyb iawn. Cawsom Ionawr gwlyb a hynny’n dilyn misoedd gwlyb iawn ar ddiwedd 2017. Onibai am wlypder y gaeaf, byddai argyfwng sychder y gwanwyn a’r haf cynnar wedi bod llawer gwaeth a chwtogi, mae’n siwr, ar ein defnydd o ddŵr.

Yng nghanol gwres a sychder Mehefin/Gorffennaf, pylodd y cof am yr oerfel eithriadol a gafwyd ddiwedd Chwefror ac i fewn i ddechrau Mawrth. Plymiodd y tymheredd o 11.9°C ar Chwefror 19eg i -6.8 gradd ar Fawrth 1af. Yn wir, bu’r tymheredd o dan bwynt rhewi am 9 noson yn olynol ac ni chododd y tymheredd uwch pwynt rhewi am dridiau. Wedyn, pan gododd y tymheredd yn sydyn, cafwyd y pibau yn gollwng a nifer fawr ohonom heb ddŵr gyda photeli yn cael eu dosbarthu ar Sgwâr Diffwys â’r plymars i gyd yn brysur.

Un o fendithion tywydd oer mis Chwefror oedd yr heulwen a gafwyd a glesni eithriadol yr awyr ar ambell ddiwrnod, ynghyd â chochni’r machlud dros y Moelwyn.

 ninnau’n meddwl ein bod wedi cael gaeaf heb eira, cawsom flas ohono yn Chwefror ac i mewn i Fawrth. Ar Chwefror 27ain, cofnodais yn fy Llyfr Tywydd:

"Rhewllyd drwy’r dydd, cawodydd cyson o eira, heulwen ar adegau. Ysgolion lleol ynghau.” 

Dyma’r cyfnod y cyhoeddwyd fod y ‘Bwystfil o’r Dwyrain’ wedi cyrraedd gogledd orllewin Cymru. Ac yna ar ddydd Gŵyl Ddewi, â’r tymheredd rhwng -6.8°C dros nos a -2.6°C ar ei uchaf yn y dydd â’r gwynt o’r gogledd ddwyrain, cofnodais:

“Rhewllyd, bwrw eira, gwynt yn chwyrlio ac yn achosi lluwchio.”

Dan bwysau aeron cochion, mae’r griafolen yn adlewyrchu’r math o haf a gawsom. Erbyn hyn, gwelwn fod y lawntydd melyn, sychder yr haf wedi gwyrddio a’r nant oedd wedi sychu’n grimp ger ein tŷ yn byrlymu unwaith eto. Yn wir, cofnodwyd bron i 10 modfedd o law fis Awst, un o’r misoedd Awst gwlypaf imi gofnodi.


Tybed oes yna fwy o eithafion tywydd i ddod cyn i 2018 ddod i’w therfyn?
----------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhan o gyfres arbennig o erthyglau yn rhifyn Medi 2018, ar y thema dŵr.
(Deallwn y bydd erthygl am dywydd ‘Stiniog ar hyd y blynyddoedd yn ymddangos yn Rhamant Bro, cylchgrawn Cymdeithas Hanes Bro Ffestiniog ym mis Tachwedd. Bydd ar werth yng nghyfarfod y Gymdeithas ac yn Siop Lyfrau’r Hen Bost wedi hynny –Gol.)

Celf: Lleucu Gwenllian

Ffermydd Bro Ffestiniog -7

Parhau â chyfres Les Darbyshire; y tro hwn, cylchoedd Cwm Prysor a Llyn Traws

Mae nifer o ffermydd wedi eu lleoli o gwmpas y ffordd newydd i’r Bala - sef yr A4212. 
Yn cychwyn o gyfeiriad Traws, ac ar y dde i’r ffordd cawn Wern Gron (neu Pandy - ar lafar),  Tŷ’n y Carneddau, Tŷ’n y Griafolen, Penybryn, Hafod Wen,  Caerhingylliad, Nant y Frwydr – neu Nant Fudr ar lafar, a Dolhaidd. Ar yr ochor chwith i’r ffordd mae ffermydd Pant Mawr, Cae Glas, Glan Llafar, Bryn Heulog, Fad Filltir,  Dôl Prysor, Hendre Bryn Crogwydd a Blaen Cwm  (tŷ preifat yn awr).

Edrych i lawr am Gwm Prysor o flaen y cwm. (Llun -Paul W)

Mae hanes difyr i rai o’r ffermydd yma. Cyhoeddodd yr Athro Syr Ifor Williams lyfryn yn 1942 - Enwau Lleoedd' - a chawn eglurhad ar yr enw Dôl Prysor - ‘Prys’ yn golygu llwyn neu llwyni, ac ‘Or’ yn golygu nifer neu gasgliad. Ystyr Dôl Prysor felly ydi dôl â nifer o lwyni yn tyfu ynddo. Cawn hefyd hanes am Fad Filltir -mul oedd ganddynt i droi y werthyd i gorddi. Hefyd bu i Glan Llafar rannu y ffarm yn ddwy ac adeiladwyd tŷ ffarm newydd, sef Bryn Heulog.

Ar yr ochor ddwyreiniol i Afon Gain, yng Nghwm Dolgain, ceir olion dwy ffarm - sef Dôlmynach a Dôlmynach Uchaf - dywedir iddynt fod â chysylltiad ag Abaty Cymer, Llanelltyd; hefyd fe welir adfeilion hen ffarm Yr Alltwen.

Bu y diweddar David Tudor yn byw yn Nant y Frwydr ac ʼroedd yn enwog am ei fuches o wartheg duon. Dyma’n ôl y sôn lle bu ymladd rhwng dynion Llawrplwyf a Chwm Prysor.

Mae llawer o enwau eraill yn gysylltiedig â’r Cwm, ond dydw i ddim yn sicr o’u lleoliad. Dyma rai - Y Gors, Cae Gwair, Tanrallt, Darngae. Hwyrach bod rhai o ddarllenwyr Llafar Bro yn gwybod eu hanes, yn ogystal ag enwau ffermydd eraill nad wyf wedi eu crybwyll yn yr erthygl.

Awn eto at Bont Prysor yn Nhrawsfynydd ac ymuno â ffordd yr A470 a mynd i gyfeiriad Dolgellau, a dilyn y ffermydd ar yr ochor dde, gan gychwyn gyda ffermydd yng Nghwm Cefn Clawdd, sef Foty Graig Wian, Wern Uchaf, Wern Bach, Cefn Clawdd, Tŷ Cerrig a Tŷ’n Drain - a gollodd beth tir  i’r llyn.

Ar ochor orllewinol i’r llyn, cawn amrhyw o ffermydd sef - Cae Adda, Cae Rhys, Ffridd Wen, Tŷ’n Twll, Moelfryn Uchaf ac Isaf a Coed Rhygyn.

Dyma restr o’r ffermydd sydd o dan y dŵr fel y cefais gan John Gwyn Davies, y Goppa:

Brynwy,  Tŷ’n Ddôl,  Llwyn Derw a Pandy’r  Ddwyryd, ond fe roddir ychwaneg yn y llyfryn ‘Hanes Bro Trawsfynydd’ sef - Gwndwn, Moel Fryn, Brynhir, Llennyrch a rhan o dir Cefngellgwm.

Awn yn ôl i Dŷ’n Drain, ond  cyn dechrau, cawn ychydig o hanes y ffarm. Mae Ellen Davies, Tŷ’n Drain wedi crynhoi ar bapur beth o hen hanes y ffarm:

“Mae’r ffarm yn 132 acer ac yn cadw o gwympas dau gant o ddefaid a rhyw dri deg o wartheg, gydag ychydig o ieir a mochyn yn yr hen ddyddiau. Byddent yn tyfu tatws, moron a llysiau eraill. Hefyd roeddynt yn plannu llond cae o flaen y tŷ  -ynghyd â bresych er mwyn eu rhoi i’r gwartheg. Pan fu i’r CEGB (Bwrdd Cynhyrchu Trydan) agor canal yn 1956-57, bu hynny’n rhwystr i amryw bethau. Roedd ganddynt ddŵr a thrydan yn y ffarm cyn hynny ond fe stopiwyd am gyfnod o’r herwydd. Bu’r Americanwyr yn gwersylla ar y ffarm adeg yr Ail Ryfel Byd yn barod  at ‘D Day’. Roeddynt  yn rhannu anrhegion megis sigarenau a siocled ac yn y blaen.” 

Diolch i Ellen  am y wybodaeth.  Roedd y Teulu Davies yn denantiaid Tŷ’n Drain ers  llawer blwyddyn cyn i’r CEGB roi caniatad iddynt ei brynu.
-------------------------------


Ymddangosodd yn wreiddiol (heb y llun) yn rhifyn Gorffennaf 2018.
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde (
rhaid dewis web view os yn darllen ar ffôn).