Bwrw 'mlaen efo gwaith yr Aelwyd

Erthygl gan Dewi Prysor
Tydi hanes ddim yn ddiog. Mae o’n aros i rywun ddod o hyd i’w stori. Ac rydan ninnau yn aros am ddarnau o hanes, hefyd. Pan ddaw rhywun o hyd i hen botel, neu hen grair, hen ddarn o arian yn y pridd, neu lyfryn yn yr atic, a hen ganeuon a cherddi yn dy dynnu... at dy hendeidiau. Mae ein olion yn y gwreiddiau, a’n gwreiddiau yn ein olion ninnau. 

Rydw i’n defnyddio gryn dipyn o eiriau Ernest Jones yn ei lyfr gwych Stiniog yma. 

“Daeth Urdd Gobaith Cymru i’r Blaenau yn 1926, gan sefydlu eu hunain yn festri eglwys Brynbowydd o dan ofal J.R. Jones, gŵr oedd hefyd yn gof chwarel. Wedyn, symudodd Aelwyd yr Urdd i’r Ysgol Ganol cyn prynu hen neuadd Byddin yr Iachawdwriaeth yn y flwyddyn 1940.  Bu clwb o arlunwyr swil yn cael defnyddio Aelwyd yr Urdd yn y pumdegau; ‘swil’ oherwydd mai nhw eu hunain roddodd yr enw ‘Y Clwb Poetsio’ ar eu sefydliad. Ond y gwirionedd oedd bod arlunwyr medrus iawn yn ymysg yr aelodau. Ac yn Aelwyd yr Urdd y dechreuodd y Clwb Camera hefyd. Debyg mai symud i’r Ganolfan Gymdeithasol yr aethon nhw ar ôl i’r Ganolfan agor yn 1978.” 

Diolch eto fyth am eiriau haneswyr yr ardal. 

“Gwasanaethodd yr Ysgol Frutanaidd, Dolgarreg-ddu, fel neuadd ychwanegol yn ystod yr 18ed ganrif. Ar ôl rhyfel mawr 1914-18  fe’i galwyd hi yn Drill Hall gan gynnal cyfarfodydd ynddi yn achlysurol. Defnyddwyd y Central Hall hefyd (sef barics Byddin yr Iachawdwriaeth) fel neuadd gyhoeddus ar brydiau, a bu Leila Megane yn canu yno unwaith.” 

DATGELU ATGOFION WRTH ADFER YR AELWYD

Yn y flwyddyn 1887 daeth Byddin yr Iachawdwriaeth i Stiniog. Ac yn yr hen Neuadd Gyhoeddus y cynhaliwyd eu cyfarfodydd cynnar, gan ddefnyddio Hen Gapel Rhiw cyn symud i’r Barics yng nghanol y dref, a symud drachefn i ardal Bodafon. Roeddan nhw hefyd yn cynnal gwasanaethau o gwmpas y dref yn yr awyr agored – fel maen nhw’n wneud o gwmpas y Nadolig heddiw. 

Mae geiriau ar dalcen yr Aelwyd yn wynebu’r ffordd a’r bont, ond codwyd portsh dros fynedfa’r neuadd ac mae crib y portsh yn cuddio canol y geiriau. Yn wir, anodd ydi deall y llythrennau sydd yn y golwg hefyd. 

Mae ‘BARRICKS BYDD___’ ac ar yr ochr arall o’r portsh mae ‘___IAITH’; Barricks Byddin yr Iachawdwriaeth, debyg iawn. Hefyd, mae’n edrych fel bod geiriau eraill wedi bod yno o’r blaen, ac anodd iawn ydi darllen y geiriau hynny. ‘Central Hall’ efallai? 

Diolch eto i haneswyr lleol, ac i’r adeiladwyr hefyd a fu’n pigo’r wal rendro tu allan. Dyma sut mae hanes yn gweithio weithiau. Aros, ac aros ymysg y meini, a daw’r hen straeon i’r golwg. 

Mae dwy lechan yn y wal efo geiriau arnyn nhw – ond enwau personau. Fel y gwelwch gyda’r lluniau, ar un llechan mae enw ‘Dr EVANS’ gyda’r gair ‘LOVE’ odditano. Ac ar y llechan arall mae enw ‘A. DUNLOP’ ac o dan i’r enw mae’r gair ‘PEACE’.

Enw Alexander Dunlop sydd ar yr ail lechan hon, ac os welir rhywun yn iawn mae llythyren ‘M’ felen yn y canol rhwng yr ‘A’ a’r Dunlop, fel y petai nam ar y llechan neu fod y gwaith hacio wedi malu’r ‘M’. Rydw i wedi methu cael hyd i Alexander M. Dunlop, ond mae Ernest wedi cael hyd i Alexander Dunlop, roedd o’n un ymysg rhai oedd yn gweithio i gael mwy o ysgolion i blant niferus y Blaenau. Ei gri oedd bod angen darparu addysg wyddonol i’r plant, ac wrth gwrs fe godwyd pwyllgor i ystyried y mater. 

Felly, mae’n debyg ein bod wedi cael hyd i un o’n dynion sydd ar y llechi. Rwan, am y llall. Wel, dim ond llond llaw o ddoctoriaid efo’r enw Evans fu yn ystod y 120 mlynadd rhwng y ddwy ganrif, yr 18ed a’r 17ed. Ond mae un ddoctor yn tynnu sylw. 

Ernest Jones eto:

“Un o wŷr pwysig eglwys Seion oedd y meddyg R.D. Evans, cyfaill bore oes i David Lloyd George; yr oedd y gwladweinydd yn ymweld â theulu Dr. Evans yn achlysurol. (Roedd cysylltiad teuluol hefyd oherwydd i Olwen Lloyd George briodi Thomas Carey Evans, mab y meddyg.) Bu adeg cyn hynny pryd y cadwai Lloyd George swyddfa yn y Blaenau a thrafeilio iddi efo’r trên bach.

Gallai eglwys Seion, felly, ymfalchîo yn y ffaith y byddai Lloyd George yn y gynulleidfa yn achlysurol efo teulu’r meddyg. Yn wir, dywedid bod Lloyd George fwy nag unwaith wedi rhoi cyngor i weinyddwyr eglwys Seion.” 

Ai Doctor R.D. Evans yw’r doctor hwn, fo sydd ai enw ar y llechen, ‘LOVE’? 

Dyna beth arall mae hanes yn ei wneud, sef eich gadael i wneud y gweddill o’r gwaith. Datgelu hanes. A datgelu atgofion at y tro nesaf.
- - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Gorffennaf-Awst 2024

Prynwyd yr hen aelwyd gan Antur Stiniog i'w adnewyddu fel adnodd i'r gymuned. Mae Dewi yn gweithio i Gwmni Bro Ffestiniog.