Cysylltiadau America

Pennod o gyfres Cysylltiadau Dalgylch Llafar Bro ag America gan W. Arvon Roberts

Eglwys Bresbyteraidd Cymraeg Bangor, Pensylfania

Dechreuodd y Cymry ymsefydlu yn Bangor ac East Bangor, Sir Northampton, Pa, tua 1864.  Cawsant eu tynnu i’r ardal gan y diwydiant llechi.  Pan gyrhaeddodd Robert M. Jones (1822-1886), maer cyntaf Bangor, enw y pentrefan oedd New Village.  Enw’r lle yn wreiddiol oedd Titusville.  Gwelodd Jones ei gyfle i newid yr enw i Bangor, ar ôl Bangor, gogledd Cymru.  Brodor a anwyd yn Caeberllan, Bethesda, oedd R.M. Jones, ac yn fab i weinidog Methodistiaid Calfinaidd.  Ymfudodd i’r America yn 24 oed, ac ymsefydlodd yn Slatington, Pennsylfania, lle yr agorodd chwarel lechi.  Ef hefyd oedd sefydlydd tref Bangor, yn ddiweddarach gwnaeth ei gartref yn Portland, saith milltir i ffwrdd o Bangor.  Ar ôl ei farw codwyd cofadail iddo ar lawnt Ysgol Uwchradd, Bangor, ac un arall yn y Llyfrgell Cyhoeddus yno.

Map comin Wikimedia

Sefydlwyd Eglwys Bresbyteraidd Cymraeg Peniel, Bangor, gan sefydlwyr Cymraeg yn 1873.  Cyn corffori’r eglwys cychwynodd yr Ysgol Sul cyntaf yno yn 1867, mewn ystafell fechan uwchben storfa William Speer, lle saif Ariandy Merchant erbyn heddiw.  Yn y gwanwyn a’r haf, 1873, yr oedd yr aelodau yn addoli mewn ty ysgol bychan lle y mae yr Eglwys Lutheriaid yn sefyll heddiw.  Yn Mehefin o’r un flwyddyn dechreuont adeiladu eglwys eu hunain ar Stryd North First, a rhoddodd y Cymry yr enw Peniel arno.  Corfforwyd yr eglwys yn 1886 o dan yr enw y Methodistiaid Calfinaidd Cymraeg neu hefyd Eglwys Presbyteriadd Bangor.  I fyny hyd yr amser hwnnw ac am yr ugain mlynedd canlynol, yr oedd y gwersi Ysgol Sul a’r llaw-lyfrau i gyd yn yr iaith Gymraeg.  

Cerdyn post o gasgliad yr awdur

 

O’r 1890au wrth i’r gynulleidfa gynnyddu, rhoddwyd y gorau i ddefnyddio’r Gymraeg a dechreuwyd siarad a cynnal gwasansaethau yn Saesneg.  Yr oedd angen adeilad ehangach ar gyfer y gynulleidfa oedd yn dal i gynnyddu, ac mewn cyfarfod yn Ebrill, 1908, penderfynu ychwanegu rhagor o le at yr adeilad.

Aeth yr eglwys ar dân yn 1912 a bu’r gynulleidfa yn defnyddio yr Eglwys Bresbyteraidd Cyntaf (sefydlwyd yn 1874) hyd nes iddynt godi capel newydd.  Adeiladwyd Peniel newydd yn fuan ar ôl hynny a ddefnyddiwyd hyd at 1948 pan ymunodd yr Eglwys Presb. Cyntaf ac Eglwys Presb. Peniel i ffurfio Eglwys Presb. Bangor.  Unwaith eto, llosgodd hen eglwys Peniel pan oedd y gwaith o rhoi y system twymo yn mynd ymlaen.  Yn 1972 unodd Henaduriaeth Bangor gyda Eglwys Presb. Roseto, a sefydlwyd gan yr Eidalwyr yn 1894, ac adeiladodd y gynulleidfa unedig adeilad modern ar Kennedy Drive yn nhref Roseto.  Y mae’r eglwys bellach yn deml i’r seiri rhyddion.

***********

Yn 1874 bu Robert Roberts a’i briod, aelodau gwerthfawr yn Eglwys Peniel, wrthi’n ddiwyd yn casglu arian at ddileu dyled yr eglwys honno.  Un a roddodd gymorth i Robert Roberts yma yng Nghymru, i sicrhau casgliad rhagorol yn Ffestiniog a’r cylchoedd, oedd Thomas Roberts, Rhiwbryfdir.  

Wele adroddiad o’r casgliad:

Rhiwbryfdir, Ffestiniog    £28.16.6
Bethesda, Ffestiniog    £4.0.0
Tanygrisiau, Ffestiniog   £3.18.3½
Tabernacl, Ffestiniog    £7.0.0
Dolwyddelan (Blaenau a’r Llan)    £5.0.0
Peniel, Ffestiniog     £8.4.6
Croesor, Ffestiniog    £1.10.0
Penrhyndeudraeth    £2.10.3½
Evan Jones, Ffriddlwyd, Ffestiniog     10.0

Casgliadau 1877:

Ffestiniog –Sett Quarry    £1.0.6
Bronygoeden    3.0
Chwarel Croesor   £1.14.0
Penrhyndeudraeth    9.0
Boncuchaf Welsh Slate    £2.12.6
R. Owen, Ysw.   £1.0.0
Trwy law J. Hughes, Tre’r ddôl   £1.12.6
Dosbarth Talywaenydd     17.10
Bonc D.E. Welsh Slate    19.9½
Tanygrisiau, trwy law Miss Coly a Miss Ellen Jones    £6.12.8
Dosbarth Glanypwll      18.2
Dosbarth Salem    £2.7.3
Lefel Galed, trwy law Mr. Owen   £4.0.1
Trwy law T. Hughes, Castell Barlwyd    10.6
Casgliad Conglywal     £2.5.0
Dosbarth Frondeg   £5.12.0
Cwmorthin    £9.0.0
Chwarel Conglog     £2.14.6
Chwarel Rhosydd     £3.0.0
Cwm Penmachno    £5.9.5
Chwarel Wrysgan    £2.2.0
Moelwyn      10.0
Trwy law J. Davies, Graigddu     £1.15.0
Trwy law Miss A. Owen a J. Jones    £1.4.6
Trwy law R. Jones a D. Williams    10.4
Trwy law Miss C. Williams, A. Roberts    18.0
Trwy law J. Richards      11.0
Trwy law T. Hughes    12.6
Trwy law J. Blunt     £1.8.0
Henry Richard, A.S.     £1.0.0
-------------------------------------

[Derbyniwyd yr erthygl uchod ar gyfer rhifyn Medi, ond yn anffodus nid oedd lle i'w chynnwys]