Iaith Stiniog: Yn ôl i’r chwareli

Erthygl gan Bruce Griffiths ac Enid Roberts

 

Hwrê! Yn dilyn fy nhruth am iaith y chwareli*, dyma gyfraniad diddan ar y pwnc gan ein cymdoges annwyl, Enid Roberts (gynt o Gae Clyd!):

"’Roedd y creigwyr yn gwisgo trowsus ffustion am ei fod yn llawer gwell defnydd iddynt pan oeddent yn gwisgo’r cadwyni. Gan fod y defnydd yn olau iawn, bron yn wyn, rhaid oedd gwisgo London Yorks o dan y pen-glin i gadw’r trowsus allan o’r mwd a’r baw. Hefyd rhaid oedd iro’r esgidiau â dwbin i’w cadw’n feddal.

“Robin Jolly: Robin Griffith oedd ei enw, ’roedd yn byw gyda’i chwaer. Dyn bychan gyda mwstash bach twt. Adroddai benodau o’r Beibl o’i gof. Byddai bob amser yn llawn hiwmor. ’Rwy’n cofio tad Geraint (Wyn Jones), [sef Iorwerth y Gof] yn dweud ei hanes aml i dro. Unwaith ’roedd blaenor o’r capel yn gweld Robin efo bocs mawr. ‘Be’ sydd gen ti yn y bocs ’na, Robin?’ meddai. ‘Mwnci’ meddai Robin ‘ac mae lle i un arall ynddo hefyd’. Roedd yn gymeriad hoffus fel ’rwy’n deall, reit ddiniwed. Byddai’n hoffi canu i’r plant.

“Yn yr Oakley ’roedd hefyd melin fflags lle ’roeddynt yn trin yr is-gynnyrch i wneud llechi i’r ysgolion, fflags stepiau a cherrig beddau.

“Mae’r diweddar Gwyn Thomas yn sôn yn ei ddarlith Fainc ’Sglodion. Mannau yn y Blaenau, am iaith y chwareli: inclên, criwliwr, crimpio, jermon, clespyn, cowjian, riglwr, cŷn tewio, p’leru a p’leriad, clust wagan, troedio morthwyl, corddi twll, jympar, diddosi agor, hegal craen. Erthygl arall, Bruce..!" 

 

Mawr ddiolch i ti, Enid! Eithriad prin ydy’ cael unrhyw ymateb i’m sylwadau. Sut na fuaswn i wedi cofio edrych ar ddarlith Gwyn, fy nghyfyrder! Clywais fod siop lyfrau’r Hen Bost wedi ail-agor, diolch byth, felly heidiwch yno i gael copi ohoni. Rhaid bod eraill acw sy’n fwy gwybodus am y pwnc na fi, rhowch bin ar bapur, peidiwch â bod yn swil!

Troais at lyfr Steffan (ab Owain), Pen-Blwydd Mwnci, Gogyrogo a Char Gwyllt, Geiriau a Dywediadau Diddorol (Carreg Gwalch, 2016). Casgliad difyr dros ben, ac oes, mae ’na adran ar Amaeth, diwydiant a chrefft. (Nid llyfr o iaith ’Stiniog yn unig mohono, gyda llaw: ond holwch amdano yn siop yr Hen Bost!) Ceir llond tudalen am y car gwyllt, gyda llun da o chwarelwr yn eistedd ar un. Rhestrir hwrdd, jacob, megryn, milgi, pharo, tolyn, tew mastiff, tew llau, fel termau, gyda diffiniadau, o chwareli ’Stiniog. Gallasai’r rhestr fod yn llawer hwy, ond ymataliodd Steffan rhag cynnwys termau a geid eisoes mewn print: cyfeiria at rifyn 1966 o’r Caban, ac at restr Emyr Jones yn y BBGC (Bwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd, 1961). 

’Does yr un o’r rhain gennyf, a bydd raid imi chwilota am y BBGC. Os ydy’r Caban gan rywun, da fyddai cael ysgrif ar ei gynnwys. 

[Llyfryn arall sy'n berthnasol iawn wrth gwrs ydi 'Geirfa'r Mwynwyr' gan Steffan yng nghyfres Llafar Gwlad. -Gol.]

A’r tro nesaf, os byw ac iach, be’ ga’i’n bwnc i fwydro yn ei gylch? Glawogydd ’Stiniog? Erbyn hynny, pwy a ŵyr na fyddwch wedi gweddïo amdanynt!
------------------------------

* Iaith Stiniog

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Gorffennaf/Awst 2020

Mae'r rhifyn dal ar gael i'w lawr-lwytho am ddim o wefan Bro360

Celf: stiwdio_lleucu