Yn iach gyfrinach y gân

Rhan o erthygl yng nghyfres RHOD Y RHIGYMWR gan Iwan Morgan.

Diolch i Paul, Cadeirydd ein papur ac un o’m cyd-olygyddion, am gyfeirio at ‘ddirgelwch difyr’ a ymddangosodd yn rhifyn Gorffennaf 2009, ac a ymddangosodd fel erthygl fer ar ein gwefan wedi hynny.

Mewn cyfarfod o Gymdeithas Hanes Bro Ffestiniog yn 2009, disgrifiodd Allan Tudor sut y bu iddo ganfod ‘englyn rhyfedd iawn’ wedi’i naddu ar wal mewn cwt pren ar un o lefelydd chwarel y ‘Lord’:

“Biti fod llinell a hanner wedi mynd o'r cof” meddai, “ond mae amser hir ers 1947!”.

Hola Paul tybed a all rywun lenwi’r bylchau ac anoga ni i adael iddo wybod.

“Os nad oes neb yn cofio,” meddai, “beth am gynnig llinellau newydd?”

Dyma’r englyn fel ag y naddwyd ef ar wal y cwt:

111  a 2, 999 a 10 - 20   20   20
. . . . .  15  15  15
. . . . . . . . .
1  2  9,  18  a 10

Ym mis Mawrth 2020, gosodwyd her i feirdd ‘Llafar Bro’ a’r byd trwy gyfrif Trydar @LlafarBro i geisio gorffen yr englyn. Bu Barddas a phodlediad Clera yn rhannu a hyrwyddo'r gamp hefyd.

Cafwyd ymateb cyflym iawn gan Mei Mac @MeiMacHuws:
"Dyna’r gorau alla i ei wneud!" meddai.

Tri un a dau, tri naw a deg - tri ugain,
Un trigain a phymtheg,
————- deuddeg,
Un, dau, naw, deunaw a deg.

"Reit!" meddai Annes Glyn @Yr_Hen_Goes   "Dwi wedi creu trydedd llinell i'r englyn, sy'n cynnwys llusg wyrdro slei. Wn i'm beth fydd barn yr hoelion wyth barddol!"

Tri un a dau, tri naw a deg - trigain,
Tri ugain, tri phymtheg,
Un deg a dau ddaw'n ddeuddeg        (10+2=12)
Un, dau, naw, deunaw a deg.

Dydw i ddim yn ’drydarwr,’ ond fe geisiais innau fynd ar drywydd creadigol tebyg i Annes Glyn i ail-greu'r llinell goll. Meddwn wrth Paul:
“Ymgais i ddatrys yr englyn - er mod i wedi newid ychydig ar ei drefn! Mae'n amlwg fod llinell 3 yn golledig go iawn. Meddyliais hwyrach mai 'deuddeg' fyddai'r odl, ond fedrwn i ddim canfod rhif i gynganeddu efo hwnnw. Be am hwn felly:”

Tri un a dau, tri naw a deg, - trigain,
(Tri ugain), tri phymtheg;
Un, dau, naw, deunaw a deg      (y llinell ola’ wreiddiol!)
A diweddu â deuddeg!

IM
---------------------------------------

Os allwch chi wella ar y cynigion ardderchog uchod, gyrrwch nodyn atom!

Ymddangosodd yr uchod yn rhifyn Mai 2020.
Mae'r rhifynnau digidol i gyd ar gael i lawr-lwytho o wefan Bro360.
---------------------------------------

Daeth ymateb wedyn yn rhifyn Mehefin, gan Steffan ab Owain, ond tydi'r dirgelwch dal heb ei ddatrys:

ENGLYN RHYFEDD …
Pan oeddwn i’n gweithio’n yr Archifdy, deuthum ar draws yr ‘englyn rhyfedd’ a welwyd yn ‘Llafar Bro’ Mai...   Fe’i gwelais mewn hen bapur newydd. Dyma fel y cofnodwyd ef:

“AT MYFYR WYN ...
Gyfaill Barddol,
Carwn gael darlleniad cywir cynganeddol gennyt o'r englyn rhif-nodau canlynol:
111, 2, 999, 10, 444 555, 15 15 15 88 88 88, 12 12 12, 222, 9, 18 18 18, 10
Dyma fy narlleniad i ohonynt:
     Tri un, dau, tri naw, deg. - tri phedwar,
     Tri phump, tri phymtheg;
     Tri dau wyth, tri deuddeg,
     Tri dau, naw, tri deunaw, deg.”

Nodyn Iwan, golygydd Mehefin:

Sylwer fod y cyrch a’r drydedd linell wedi ei chynnwys yma, ond yn anffodus, dydy’r gynghanedd ddim yn gywir.

Bum innau yn chwilio ar wefan ‘Papurau Newydd Cymraeg’ y Llyfrgell Genedlaethol a dod o hyd i’r canlynol o’r Faner, 7 Ebrill 1909:
 

“YR ENGLYN MEWN RHIFAU …

Foneddigion,
Yn y Faner, Mercher, Mawrth 3lain, ceir yr englyn canlynol:

     111 2 999 10 - 444
     555 15 15 15
     88 88 88 12 12 12
     222 9 18 18 18 10

Ac, yn ôl yr awgrym geir ynglŷn ag ef, yr wyf wedi anturio ei osod i lawr mewn geiriau (er nad wyf am honni bod yn fardd o gwbl), a dyma fel yr wyf yn ei gael:—
 
     Tri un dau, tri naw a deg, - tri phedwar,
     Tri phum a thri phymtheg;
     Tri wyth ddwywaith, tri deuddeg,
     Tri dau naw, tri deunaw, deg.

Fe wêl y cyfarwydd nad oes ond y llinell gyntaf yn unig yn gywir; ai tybed y gall rhyw un o'r beirdd wneud englyn ohono?
Yr eiddoch, &c., 11, Maes-y-coed, Dinbych.
Evan Davies"

Yn anffodus, ddeuthum innau chwaith ddim ar draws yr ateb cywir hyd yma!
Mae'r dirgelwch yn parhau.