Gwaith Archaeolegol Llys Dorfil

Crynodeb o'r chwilio a chloddio gan Bill a Mary Jones.

Hoffwn gymryd y cyfle hwn i ddiolch i Mr Bleddyn Thomas, Fferm Cwmbowydd, y  tirfeddianwr, am y caniatâd a’i gefnogaeth ddi-ffael gyda’r fenter, hefyd yr holl wirfoddolwyr.

Un o'r pethau cyntaf y ddaethon o hyd iddo oedd postyn, a oedd yng nghanol y safle; roedd yn arogli'n gryf o greosôt. Roeddem wedi meddwl ei symud, ond gwnaethom sylweddoli ei fod yn rhan o hanes y safle ac o herwydd hyn roedd yn rhaid ei gofnodi.
            
Ar ôl peth ymchwil, darganfuwyd ei fod yn un o'r polion trydan cynharaf a ddaeth â trydan i Flaenau ac i chwarel y Foty. Darganfuwyd hefyd ynysyddion trydanol porslen a oedd yn rhan hanfodol or broses. Ym 1889-90 adeiladodd Cwmni Pŵer Yale orsaf gynhyrchu trydan ar lan orllewinol afon Goedol sef Dolwen (SH 6940043874). Cyn hyn, nwy oedd yn goleuo’r Blaenau.

Y darganfyddiad diddorol nesaf oedd nad oedd lleoedd tân yno, yn y wal nag ar lawr. Mae'r ffaith hon, yn ogystal â darganfod wal gefell o amgylch yr adeilad dwyreiniol, a grisiau mynediad sy'n mynd trwy'r ddwy wal, yn brawf nad oeddent yn aml-gyfnod, yn awgrymu adeilad llawer hŷn.

Mae'r waliau hyn yn awgrymu eu bod wedi'u hadeiladu ar gyfer amddiffyniad yn hytrach nag yn erbyn y tywydd. Yr unig adeilad sy'n rhan o'r categori hwn, yw Tŷ Tŵr, a adeiladwyd o ddechrau'r 15fed ganrif i'r 17eg ganrif. 









Defnyddiwyd cerrig orthostat yn Llys Dorfil, a gosodwyd tua 50% o'r cerrig ar eu cyllith mewn ffos er mwyn sicrhau sefydlogrwydd.

Mewnlenwyd cerrig llai yn ogystal â chlai rhwng y ddwy garreg. Aeth y math hwn o adeiladwaith allan o ffasiwn tua'r 15fed ganrif.







Darganfwyd garreg golyn - mae hon eto'n ein galluogi i benderfynu oedran yr adeilad - mae hon yn garreg gyda soced lle symudodd colyn y drws. Cafwyd hyd i rai tebyg yn y Brochs yn yr Orkneys.

Cistfaen Llys Dorfil


Daeth yn amlwg fod tair carreg i'r gorllewin o Lys Dorfil yn anghyson ar tirwedd, yn yr ystyr eu bod yn gogwyddo o'r dwyrain i'r gorllewin ac o’r gogledd i’r de.

Fe benderfynwyd cloddio o amgylch y dair carreg, ac ar ôl ychydig darganfuwyd garreg arall i'r de, a oedd wedi syrthio o’i safle gwreiddiol, neu efallai wedi cael ei symud gan fedd-ladron. Roedd y bedair carreg yn ffurfio cist, un metr sgwâr, gyda charreg tua hanner tunnell ar ei phen. Roedd llawer o wahanol awgrymiadau am yr hyn y gallai fod. Ond penderfynwyd mai cistfaen ydoedd, a gwnaed yr holl waith archeoleg gyda hynny mewn golwg.

Codwyd y gapfaen gyda bloc a thacl. Cloddiwyd y tu mewn i’r bedd a chadwyd samplau ohono i’w ddadansoddi. Ni ddarganfwyd unrhyw arteffact, arwahân i rywfaint o fater ffibrog, du, ar ffurf esgyrn. Mae mesuriadau'r gistfaen yn awgrymu crymgladdiad: crouch burial.


Pan welwyd y mater ffibrog yn y bedd roedd rhai o'r farn mai gwreiddiau coeden ydoedd; rhagdybiaeth deg.

Pe bai'r sylw wedi bod yn gywir, mi fuasai olion y gwreiddiau yng ngweddill y safle. Ni ddarganfuwyd ddim y tu allan i’r bedd. Awgrymai hyn fod y mater ffibrog yn rhywbeth arall.

Gorchuddiwyd cistfeini fel arfer a charnedd o bridd a cherrig. Fe gliriwyd yr uwchbridd o amgylch y gistfaen, ac oddi tano roedd haen o gerrig.

Wrth i'r cloddio ddatblygu, daeth cloddiau o glai, darnau bach o lechi, graean a cherrig llyfn o’r afon gyda marciau crafu arnynt i’r golwg, roedd y rhain yn hollol annisgwyl mewn carnedd.

Hefyd, darganfuwyd wal gron wedi cwympo yn amgylchynu'r bedd. Roedd y pethau hyn yn awgrymu fod un o gytiau’r Gwyddelod wedi ei leoli yma. Mwy na thebyg yn dyddio i adeg cyn Crist.


Fe wnaethom ailfeddwl ein strategaeth, a dod i'r canlyniad mai'r hyn yr oeddem yn ei gloddio mewn gwirionedd oedd tŷ crwn a oedd â bedd ynddo.

Yna aethom ati i ehangu ein gwaith cloddio i geisio sefydlu maint y tŷ crwn. Roedd y wal gron hon yn amlwg iawn yn y gogledd, y de a'r gorllewin, ond ddim mor amlwg yn y dwyrain.



------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifynnau Hydref a Thachwedd 2019. Mae mwy o'r hanes yn rhifyn Rhagfyr.