Tanygrisiau Ddoe -Lesyns Hustori...

Pennod pump yng nghyfres Mary Jones am y gymuned rhwng 1920-36.

Dysgu darllen – ar ein traed yn y dosbarth a llyfr gan bob un. Ar ben y rhes oeddwn i, o tua dwsin neu ragor o fechgyn a genethod a Mr Jones yr athro. Y cyntaf yn darllen dwy linell o’r bennod ddewisol yn y llyfr ac felly ymlaen, pob un ohonom yn gorfod darllen yn bwyllog nes cyrraedd y diwedd. Os byddai ambell un yn cael trafferth fyddai wiw i neb wneud sylw (na pwffian chwerthin) a rhaid byddai i bob un ohonom ddehcrau yn ôl i’r cyntaf o’r rhes – a felly ymlaen, nes roeddem i gyd yn y dosbarth yn cael ein gorfodi i ddeall, ac o’r cof sydd gennyf nad oedd yr un plentyn a oedd yn y dosbarth wedi methu dysgu darllen yn rhugl yn y dosbarth.

Hoff o farddoniaeth oedd Jôs Head, a’i hoff fardd Cymraeg oedd Eifion Wyn. Byddai Mr Jones yn rhoi gwers i ni yn y bore fel gwasanaeth, ac yna byddem yn cael misoedd y flwyddyn, er engraifft: Mis Ionawr yn oer. Yn y darlleniad byddem yn darllen ‘Wyt Ionawr yn oer a’th farrug yn wyn, ... i ddŵr y llyn, ... a iar fach yn rhynnu yn ei phlu, ... ayb’.

Byddem yn cael gwersi am y tymhorau, a bywydeg, daearyddiaeth a hefyd hanes, ond fel yng nghân Dafydd Iwan – beioloji, jograffi a hustori y cyfeiriwyd atynt bryd hynny. Ar ben y cyfan cofiaf eisiau bod yn gyfarwydd â disgrifio mewn geiriau byd natur ac yn y blaen. Aeth hyn ymlaen i mi gofio ein bod wedi bod gyda Eifion Wyn yn yr ysgol yn Nhanygrisiau am y misoedd cysylltiedig, diolch i Jôs Head (ddeudai i).

Diolch i’r athrawon da, yr oeddem yn symud i’r dosbarthiadau uwch yn hyderus o’n gallu i ‘sgwennu a darllen, a cofiaf y Water Babies yn arbennig o’r cyfnod honno.

Tra yn yr ysgol yr oedd meddyg, nyrs, a’r dyn llygaid yn dod i edrych ar ein hiechyd yn rheolaidd.
Cofiaf brysurdeb mawr yn yr ysgol fach gyda un ymweliad y meddyg; roedd yn tynnu tonsils rhai o’r plant drannoeth, a bu Mrs Rowlands, y glanhawraig (yn ei ffedog fras), yn brysur baratoi a golchi a sgwrio llawr a byrddau un ystafell, gan adael arogl sebon carbolig mawr drwy’r adeilad. Un a gafodd y driniaeth oedd bachgen o ffordd Cwmorthin ym mhen uchaf  Dolrhedyn, a eisteddai wrth y ddesg nesaf i mi. Cofiaf weld ei fam wedyn yn ei gario yn ei breichiau mewn siol fawr, a’i ben druan yn llipa a gwaed ar ei foch. Mi fendiodd a dychwelyd i’r ysgol ymhen bythefnos!

Tra yn nosbarth 4-5, daeth athrawes newydd i’r ysgol. Un o’r Manod oedd hi ond yr oedd wedi bod yn dysgu yn y de, a dywedodd nad oedd ond am siarad Saesneg efo ni gan feddwl ei bod yn glyfar iawn. Mae atgofion llawer mwy addfwyn gennyf am Miss Williams yn nosbarth y babanod a’i llais tyner, ac am Jôs y prifathro.
---------------------------------------------------------

Defnyddir y llun uchod fel enghraifft yn unig, i ddarlunio'r cyfnod; nid Ysgol Tanygrisiau ydyw. Diolch i VPW am ei ddarparu.  (Ysgol Annarparedig Penmachno, tua 1905)

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 1998.
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.