Rhod y Rhigymwr- Olyniaeth

Cyfres Iwan Morgan, y tro hwn o rifyn MEDI 2023

Dyma hi’n fis Medi unwaith eto, a’r amser wedi cyrraedd i fwrw golwg ar gynhaeaf toreithiog Prifwyl lwyddiannus arall. Mae’n siŵr i rai ohonoch chi’r darllenwyr gael treulio ychydig ddyddiau difyr ar Faes Boduan, ac yfed o win croeso trigolion Llŷn ac Eifionydd. 

Hyfrydwch i mi fu cael gwasanaethu fel beirniad yn yr adran cerdd dant unwaith yn rhagor. Cefais fodd i fyw yn tafoli chwech o gystadleuthau, a’r cerddi a ddewiswyd gan y Panel Lleol, dan gadeiryddiaeth Einir Wyn Jones, Penrhos ... [un o blant ein bro ni] ... yn rhai mor amrywiol a chanadwy. 

Y dasg osodwyd i’r partïon agored oedd cyflwyno cywydd grymus y diweddar Gerallt Lloyd Owen i Dryweryn, a daeth chwe pharti i ymgiprys am Gwpan Coffa Llyfni Huws a £300. Mae’r cywydd yma, a gyfansoddwyd bron i ddeugain mlynedd yn ôl, mor berthnasol heddiw, pan glywn ni am dai’n ein cymuned yn cael eu gwerthu i estroniaid am brisiau uwch na all trigolion lleol eu fforddio. Drwy foddi Capel Celyn, un o’r cymunedau uniaith Gymraeg olaf, does dim syndod i’r hanes yma ddod yn symbol o’r bygythiad i barhad ein cymunedau Cymraeg traddodiadol. Llwyddwyd i gyfleu hyn mewn metaffor pwerus ac emosiynol yng nghywydd treiddgar Gerallt:

Nid oes inni le i ddianc,
Nid un Tryweryn yw’n tranc,
Nid un cwm ond ein cymoedd;
O blwyf i blwyf heb na bloedd
Na ffws y troir yn ffosil
Nid un lle ond ein holl hil.

Tywysir ni i ganol y cymunedau sydd dan warchae drwy ddefnyddio delweddau hollol addas:

Boddir Eryri’r awron,
Nid ynys mo Ynys Môn.
I dir Llŷn daw’r lli anial
Heb angor Dwyfor i’n dal
Wrth harbwr iaith, wrth barhad
A thirwedd ein gwneuthuriad.

Fesul tŷ nid fesul ton
Y daw’r môr dros dir Meirion ...

meddai un o gwpledi mwyaf cofiadwy’r cywydd.
Yn niflaniad Capel Celyn, mae’r syniad o’n darfodedigrwydd ni fel cenedl yn hollol amlwg.

Môr o wacter Cymreictod,
Môr na bydd un Cymro’n bod

meddai wrth ddisgrifio’r dilyw a ddaw i orlifo’n cymunedau a ‘diwreiddio’n daearyddiaeth’ fesul tyddyn.

A chawn yn y llinellau cyferbyniol canlynol enghraifft o gyfleu trallod cymunedau mewn ieithwedd syml:

Yn y Llwyndu mae Llundain,
Mae acen Bryste’n Llwyn Brain,
Lerpwl, mwy, sy’n Adwy’r Nant,
Manceinion ym Mhenceunant.

Does dim dwywaith nad oedd Gerallt yn un o feirdd Cymraeg mwya’r ugeinfed ganrif a dechrau’r ganrif bresennol, ond ar brynhawn Gwener yr Ŵyl, hyfrydwch i Gymru gyfan fu gweld athrylith arall yn sefyll ar ei draed ... Alan Llwyd. Gan iddo fyw’n y Llan nes ei fod yn 5 oed, mae gan ein hardal ni beth hawl arno. 

Fel bardd y daeth Alan i fri yn ‘70au’r ganrif ddwytha, pan gipiodd y Gadair a’r Goron Genedlaethol ar ddau achlysur, [Rhuthun ym 1973 ac Aberteifi ym 1976], a hefyd, drwy gyfrwng ei gyfrolau cynnar o gerddi. Bu ‘Anghenion y Gynghanedd’, a gyhoeddwyd gan Wasg Prifysgol Cymru ym 1973 yn feibl gwerthfawr i nifer ohonom fu’n ceisio datblygu fel cynganeddwyr yn y cyfnod hwnnw. 

Hanner canrif yn ddiweddarach, mewn Prifwyl a gynhaliwyd ym mro ei fagwraeth, cafodd ei gydwladwyr gyfle i edmygu doniau un a erys yn un o wŷr llên penna’r Iaith Gymraeg ... prifardd, llenor, academydd, ymchwilydd, cofianydd, sgriptiwr ffilm ac yn y blaen ... mae’r rhestr yn ddiddiwedd! 

Pwy ond yr athrylith hwn allai lwyddo i gyhoeddi dros 80 o lyfrau mor swmpus?
“Olyniaeth” ydy thema awdl arobryn Boduan ... ‘Llif’ – “olyniaeth o un genhedlaeth i’r llall – parhad ein DNA drwy ‘hen afon ein hynafiaid’, a sefydlogrwydd y môr yn wyneb newid i’r amgylchedd a’r gymuned" meddai un o’r beirniaid. Cawn y bardd yn dychwelyd i’w henfro a’i chael hi’n wahanol, ond eto’n atgofus o gyfarwydd.

Os na fu i chi ei darllen eisoes, fe’ch anogaf i fynd ati’n ddiymdroi. Mae’r modd y llwydda’r bardd i gyflwyno’i awen mor rhwydd a naturiol yn rhywbeth i ryfeddu’n llwyr ato. Fel y nododd un arall o’r beirniaid ... “mae’i gynganeddion, er mor syml o glasurol ar un wedd, fel cyfanwaith yn orchestol.”
Dyma flas o’r agoriad:

Mae’n haf! Dychwelaf i’w chôl; dychwelyd
a’i chael mor wahanol;
dof i’r fro eto yn ôl,
troedio’r hen fro foreol.

Trois fy nghefn arni’n llefnyn;
Dychwelaf sawl haf yn hŷn.

A’i diweddglo ... sy’n cloi myfyrdod crefftus y bardd ar amser a meidroldeb:

Mae heddiw mor ddiddiwedd
â ddoe. Mae echdoe ym medd
yfory. Mae llifeiriant
yn nŵr rhyw fymryn o nant.
Fy ŵyr yw’r echdoe a fu;
fy wyres yw yfory,
ninnau’n feirwon anfarwol
yn y rhai a adáwn ar ôl.

Mae’n werth nodi i Alan ddisgleirio mewn dwy gystadleuaeth arall yn y Brifwyl hon hefyd ... buddugol ar y soned ... ‘Ffenestr’ a’r englyn unodl union ... ‘Ynys.’ 

Delweddu ‘Seren y Gogledd,’ sy’n allweddol ar gyfer mordwyo, fel ‘ynys’ a wnaeth ‘Stella Maris’ [‘Seren y Môr’] mewn ‘englyn campus’ yn nhyb y beirniad, Peredur Lynch. Adnabuwyd y Forwyn Fair wrth y teitl yma’n yr Oesoedd Canol, gan yr ystyriwyd hi, drwy ei gallu goruwchnaturiol yn dywyswraig morwyr:

Yn ei llaw mae cannwyll wen; i’r morwyr
hi yw Mair, a’r wybren
a’r sêr yw ei hofferen:
goleuni Enlli’n y nen.

Gwn i un o gefnogwyr selog a dawnus y golofn yma gystadlu ar yr englyn ... dan y ffug-enw ‘Arsyllwr Brawd Cwsg Enlli.’ A thrwy’r ffug-enw yma, eglurir y ddelwedd a welodd y bardd. 

Ymwahanwyd, fe yw mynach mirain
y môr, wele gilfach,
pererin a’i gyfrinach,
pur ysbryd ei fyd mor fach.

Da iawn ti, SIMON CHANDLER!

- - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2023