Llygad Dieithryn

Erthygl gan Simon Chandler

Mae dechrau fy mherthynas â Blaenau Ffestiniog yn dyddio’n ôl i flwyddyn gyntaf y ganrif hon. Ddydd Llun Gŵyl y Banc, 28ain Mai 2001, a ninnau ar wyliau teuluol yn ardal Porthmadog, roedd hi’n tywallt y glaw. Er mwyn diddanu’n mab ni, a oedd yn 8 oed ar y pryd, fe benderfynodd fy ngwraig i mai ymweld â cheudyllau Llechwedd am y prynhawn fyddai orau i ni. Wel, am benderfyniad tyngedfennol! 

Ni fyddaf byth yn anghofio cael fy nghyfareddu gan y recordiadau sain a gafodd eu chwarae yn yr hen weithfeydd er budd y twristiaid: recordiadau oedd yn llawn straeon am y chwarelwyr, eu bywydau, eu diwylliant a’u hiaith. 

Gwyddwn yn syth fy mod i wedi dod o hyd i fy mhobl i.  Sais amharod oeddwn i erioed. 

Yn wir, cefais fy ysbrydoli’n syth i ysgrifennu nofel (yn Saesneg) am hynt a helynt chwarelwr ifanc o’r dref a deithiodd i Berlin yn y 1920au hwyr. Ar ôl i ni ddychwelyd i Fanceinion, rhois alwad ffôn i Lyfrgell Blaenau Ffestiniog a gofyn i ddynes glên am lyfrau ynghylch hanes y dref y gallwn eu darllen er mwyn fy addysgu fy hun, ond dywedodd hi fod y fath lyfrau i gyd yn Gymraeg. Roedd hynny’n siom aruthrol i mi oherwydd, yn anffodus, roeddwn i newydd gwrdd â dyn ar y ffordd adref o’n gwyliau ni, sef mewn gorsaf betrol ar yr A55, a oedd wedi 'egluro' wrthaf na fyddai gen i obaith mul o ddysgu’r iaith yn oedolyn. “If you haven’t learnt it as a child, you’ve got no chance, mate,” meddai. 

Er mawr gywilydd i mi, er i mi fod yn siaradwr Almaeneg ers peth amser erbyn hynny, ac er y dylwn fod wedi gwybod yn well, roeddwn i mor ffôl â chymryd y dyn hwnnw at ei air. Felly, doedd dysgu Cymraeg ddim yn opsiwn. Ar y llaw arall, roedd gan y llyfrgellydd syniad gwych: awgrymodd hi i mi gysylltu â’r hanesydd lleol, Steffan ab Owain (y mae ei golofn ddifyr, Stolpia, yn ffefryn i mi bellach). Gyda chryn dipyn o amynedd, Steffan a wnaeth fy nghyflwyno i hanes Blaenau Ffestiniog yn 2001, a Steffan sydd (22 o flynyddoedd yn ddiweddarach) wedi darparu llun o Bont y Queens (wedi’i dynnu ym 1933) ar gyfer clawr fy nofel Gymraeg gyntaf, sef “Llygad Dieithryn”, sydd wedi’i chyhoeddi gan Wasg Carreg Gwalch ar 7fed Gorffennaf. 

Ond beth ddigwyddodd yn y cyfamser? Wel, ar ôl i mi wastraffu pymtheng mlynedd, diolch i un sylw esgeulus, fe ddywedodd Cymraes Gymraeg o Ben Llŷn wrthaf yn 2016 (ym Manceinion) y byddai modd i mi ddysgu’r iaith wedi’r cwbl, hyd yn oed yn 52 oed. Ar ôl y sgwrs hollbwysig honno, es i ati i ddysgu’n eithaf buan, ac roeddwn i mor lwcus â dod o hyd i diwtor Cymraeg heb ei hail, sef Llinos Griffin o Lanfrothen. Cyn bo hir, a minnau’n benderfynol o wneud iawn am yr holl amser coll, trodd fy meddwl at ysgrifennu’r nofel roeddwn i wedi bod yn awyddus i’w hysgrifennu yn y lle cyntaf, ond yn Gymraeg. 

Trwy Grŵp Facebook Blaenau Ffestiniog, des i i adnabod hanesydd lleol ardderchog arall, sef Vivian Parry Williams, a gytunodd i werthu copi o’i lyfr campus, “Stiniog a’r Rhyfel Mawr”, i mi.  Roedd honno’n foment dyngedfennol arall am ddau reswm. Yn gyntaf, fe ddaeth Vivian a minnau’n gyfeillion da wedyn, ac (yn ei dro) fe wnaeth Vivian fy nghyflwyno i Iwan Morgan, sydd hefyd yn gyfaill da i mi bellach, ac sydd wedi bod mor garedig â chyhoeddi sawl cerdd gaeth o’m heiddo yn ei golofn arbennig, “Rhod y Rhigymwr”. Ac yn ail, darganfyddais fod llyfr Vivian yn cynnwys (ymysg llawer o bethau cyfareddol eraill) wybodaeth amhrisiadwy ac ysbrydoledig ynglŷn â hen waith wisgi Y Frongoch (ger y Bala) a gafodd ei addasu’n wersyll-garchar ar gyfer swyddogion o Fyddin yr Almaen ym 1915. Dyna oedd y wreichionen a gynnodd dân y nofel newydd, a oedd yn lled wahanol i’r un roeddwn i wedi bod yn bwriadu’i hysgrifennu yn 2001.

A bod yn fanwl gywir, mae yna ddau 'ddieithryn' yn y nofel: sef Friedrich, swyddog ym Myddin yr Almaen, a oedd wrthi’n nychu yng ngwersyll-garchar y Frongoch ym 1915, a’i or-orwyres, Katja, sy’n athrawes ieithoedd yn Mannheim (yr Almaen) yn 2019. Wrth iddi hi fynd trwy bapurau ei mam, mae Katja’n taro ar draws llythyr hynod (yn Gymraeg) a anfonwyd at ei hen, hen daid (sef Friedrich) gan ddyn o Flaenau Ffestiniog (o’r enw Alun). Mewn ymgais i ddatrys y pos, mae Katja’n dod i aros yn y dref adeg Eisteddfod Genedlaethol Dyffryn Conwy. Wedyn, gan ddwyn hen gyfrinachau’r ddau deulu i’r golwg, mae hi’n mynd i berygl tynnu nyth cacwn am ei phen…

Simon a Vivian yn Rali Annibyniaeth Wrecsam, Gorffennaf 2022

Yn y bôn, mae’r nofel yn cyfuno hanes a diwylliant y ddwy wlad, sef Cymru a’r Almaen, fel yr adlewyrchir ar y clawr gyda’i luniau o Gofgolofn y Fuddugoliaeth yn Berlin ac (fel y nodwyd uchod) o Bont y Queens ym Mlaenau Ffestiniog. Mae’n nofel ddirgelwch, ond mae hi hefyd yn llythyr cariad at y Gymraeg, at yr Eisteddfod Genedlaethol ac at Flaenau Ffestiniog ei hun. Gobeithio y bydd y nofel yn eich galluogi chi i weld eich iaith a’ch diwylliant trwy lygad dieithryn sy’n eu caru.

Fawr o syndod mai ym Mlaenau Ffestiniog ei hun y lansiwyd Llygad Dieithryn felly, a’r dref yn un o brif gymeriadau’r nofel: sef yn Siop Lyfrau’r Hen Bost ar nos Lun, 17eg Gorffennaf .

O ran diddordeb, mae llyfr llafar yn cael ei gyhoeddi hefyd (i gyd-fynd â’r nofel), wedi’i leisio gan neb llai na’r Prifardd, y Prif Lenor a’r darpar Archdderwydd, Mererid Hopwood! Mae’n anodd credu.  
Blaenau Ffestiniog yw fy nghartref ysbrydol i bellach, er fy mod i’n dal i fyw ym Manceinion (gwaetha’r modd), a’r dref sydd wedi rhoi croeso dihafal i mi, yn union fel y mae hi wedi croesawu sawl dieithryn arall a oedd yn fodlon gwneud yr ymdrech i ddysgu Cymraeg ac i gofleidio ysbryd cymunedol ei phobl arbennig.  

Ydy, mae’n dueddol o lawio ym Mlaenau Ffestiniog, ond byddaf yn ddiolchgar i’r glaw am byth.
Simon Chandler
- - - - - - - - - - 

Addaswyd o erthygl a ymddangosodd yn rhifyn Gorffennaf-Awst 2023