Rhod y Rhigymwr- lili wen fach

Fel y gŵyr llawer ohonoch, mae’n cartref ni ar ben yr allt sy’n arwain o bentre’r Llan tua Chwm Cynfal, ac ar fin priffordd yr A470. Er mwyn mynd i’r ardd lysiau ac at y lein ddillad, mae’n rhaid croesi’r briffordd honno. 

Bob diwedd Ionawr, yng nghysgod y clawdd terfyn rhwng yr ardd a chae Clogwyn Brith, fe ddaw clystyrau o flodau bach eiddil i’r golwg. Ar waetha gwyntoedd a glawogydd di-ddiwedd y gaeaf, ac ar waetha gorchuddio’r tir gan flancedi trwchus o eira, a hwnnw’n ei dro’n rhewi’n gorn, gellir gweld y blodau’n gwthio’u pennau’n swil drwy’r tir. 

Blodau bach gwynion ydyn nhw ... rhai y cyfeiriwn atyn nhw fel yr ‘eirlys’ neu’r ‘lili wen fach’ yn y brőydd yma. 

Yr enw Lladin ar y math yma o flodyn ydy ‘Galanthus’ ... ‘gála’ [llaeth/ llefrith] ac ‘ánthos’ [blodyn]. Mae’n debyg mai ym 1753 y rhoddwyd yr enw Galanthus arno, ond bu’n cyn-deidiau yma yng Nghymru’n cyfeirio ato ag amrywiol enwau am rai cannoedd o flynyddoedd cyn hynny. Enwau eraill a glywyd amdano ydy ‘blodyn yr eira’, ‘cloch maban/baban’, ‘cloch yr eiriol’, ‘eirdlws’, ‘mws yr eira’ a ‘thlws yr eira’.

Dyma’r planhigyn cyntaf i flodeuo yng ngwledydd Prydain. Ers talwm, arferid dathlu Gŵyl Fair y Canhwyllau [2 Chwefror] ar y dydd yr agorodd ei betalau. Mae’r naturiaethwr, Twm Elias yn sôn fod y blodau wedi cael eu lledaenu drwy’r wlad gan fynachod yn y Canol Oesoedd. Y syniad oedd eu plannu ger y mynachlogydd er mwyn addurno capeli’r mynachlogydd ar adeg dathlu’r Ŵyl arbennig honno.

Yn ei Lyfr Blodau, a gyhoeddwyd ym 1909, disgrifia Richard Morgan yr eirlys fel yma ...  ‘Efe yw blodyn gobaith, a blaenffrwyth blodau’r flwyddyn.’

Mae’n siŵr i lawer ohonoch chi, fel finnau gofio canu’r gân fechan swynol honno’n yr ysgol gynradd ers talwm:

‘O lili wen fach, o ble daethost di,
A’r gwynt mor arw ac mor oer ei gri?
Sut y mentraist di allan drwy’r eira i gyd?
Nid oes flodyn bach arall i’w weld yn y byd?’

Y bardd Nantlais pia’r geiriau a’r cerddor, Daniel Protheroe gyfansoddodd y gerddoriaeth.

Dros y blynyddoedd, apeliodd anwyldeb a gwytnwch y blodyn bychan yma, ei harddwch syml a’i arwyddocâd fel cennad y gwanwyn at amryw o’n beirdd.

Meddai Iorwerth Glan Aled amdano tua chanol y 19eg ganrif:

‘Plentyn cynta’r gwanwyn yw,
Yn yr awel oer mae’n byw.’

A chawn Eifion Wyn yn holi:

‘Beth a welais ar y lawnt,
Gyda’i wyneb gwyn, edifar?
Tlws yr eira, blodyn Mawrth,
Wedi codi yn rhy gynnar.’

Yn ail bennill ei delyneg yntau i’r ‘Eirlysiau’, cawn Cynan yn dyfynnu llinellau hen emyn ‘yr atgyfodiad’ a welwyd mewn casgliad a gyhoeddwyd yn Lerpwl ym 1841:

Oblegid pan deffroais
Ac agor heddiw’r drws
Fel ganwaith yn fy hiraeth,
Wele’r eirlysiau tlws
“Oll yn eu gynnau gwynion
Ac ar eu newydd wedd
Yn debyg idd eu Harglwydd
Yn dod i’r lan o’r bedd”.

Un o gerddi hyfrytaf cyfrol Waldo Williams, ‘Dail Pren’ ydy honno i’r ‘Eirlysiau'. Fyddwn ni byth yn gweld eirlys ar ei phen ei hun, ond mewn clwstwr bob amser. Yn nycnwch y blodau bach sy’n gwthio’u pennau o dywyllwch du ‘eu gwely pridd’ tua’r golau, mae’r bardd yn holi - ‘Mae dewrach ‘rhain?’ 

Er mor fychan a gwylaidd ydyn nhw, maen nhw ‘fel y dur’ ac yn dioddef holl gur yr oerfel sy’n arwain maes o law at ‘y tywydd braf.’ Mae gan y bardd neges i ninnau yma ... mae am i ni gofio a diolch am y rhai fu’n ddewr ... y clystyrau bychain rheiny o bobl fu’n barod i godi’u lleisiau dros gyfiawnder mewn tir ac amodau anodd, er mwyn i ninnau gael byd dipyn gwell:

‘Gwyn, gwyn
Yw’r gynnar dorf ar lawr y glyn.
O’r ddaear ddu y nef a’u myn.
Golau a’u pryn o’u gwely pridd
A rhed y gwanwyn yn ddi-glwy
O’u cyffro hwy uwch cae a ffridd. 

Pur, pur,
Wynebau perl y cyntaf fflur.
Er eu gwyleidd-dra fel y dur
I odde’ cur ar ruddiau cain,
I arwain cyn y tywydd braf
Ymdrech yr haf. Mae dewrach ‘rhain? 

Glân, glân,
Y gwynder cyntaf yw eu cân.
Pan elo’r rhannau ar wahân
Ail llawer tân fydd lliwiau’r tud.
Ond glendid glendid yma dardd
O enau’r Bardd sy’n llunio’r byd’.

- - - - - - - - - -

Rhan o golofn Rhod y Rhigymwr gan Iwan Morgan, o rifyn Chwefror 2023