Y Deryn Nos a’i Deithiau

"A’i fel hyn ‘roedd hi?" Dyna mae 'T.W' yn holi yn yr erthygl hon o rifyn Ebrill 1988.

Dafydd Roberts yw’r awdur, COF CENEDL III yw’r gyfrol, a’r testun yw golwg arall ar fywyd ardaloedd y chwareli.  “Gwerthoedd y capel oedd gwerthoedd y gymdeithas” yw un olwg ar yr ardaloedd hyn.  Cymdeithas grefyddol, ddiwylliedig, magwrfa beirdd, pregethwyr, a llenorion oedd yn awchus am addysg.  Crud radicaliaeth gyda phynciau mawr y dydd yn destun dadl a thrafodaeth yn y caban ganol dydd.  Ardaloedd y dosbarthiadau nos a’r W.E.A, gyda dosbarth Tanygrisiau ymysg y cynharaf.  Bywyd yn troi o gwmpas y capel a’i bethau ac o gofio yr adeiladwyd 27 ohonynt rhwng Talwaenydd a Cwmorthin yn unig, rhaid derbyn fod dylanwad crefydd yn drwm ar y fro. 

Nid yw’r awdur yn gwadu hynny am foment.  Ceisio y mae ail-gloriannu beth yn union a ddigwyddodd yn y gorffennol.  Ac o gofio bod nifer o dafarnau yn y Blaenau – 52 meddai rhywun wrthyf fi – yna mi roedd y rheini mor niferus a’r capeli.  Â’r awdur ymlaen i gyfaddef fod darpariaeth helaeth ag eang gan y capeli ar gyfer eu haelodau.  Fel enghraifft yn Soar, Penygroes yn 1912 cafwyd dadl ar ddameg y mab afradlon a’r mab hynaf yn cario’r dydd gyda 49 pleidlais a dim ond 12 i’r Mab Afradlon.  Yn wir mi roedd yna gyfarfodydd o bob math.


Ond erbyn 1920 daeth newid gyda sefydlu neuaddau YMCA yn y Blaenau a Llan a llawer llan arall.  Cafodd y Neapolitan Opera Company groeso arbennig yma ar waethaf traddodiad y Gymanfa Ganu ac ymhen ychydig o flynyddoedd daeth y ffilmiau a’r sinemau.  Ond bernir mai’r Rhyfel Byd Cyntaf, pan gollodd anghydffurfiaeth rhai o’i gwerthoedd mwyaf hanfodol oedd un achos pam y collodd y capel ei ddylanwad.  Bu cryn wrthgilio wedi’r rhyfel honno.  Erbyn 1922 cwynai gohebydd Y Genedl fod gan y chwarelwyr ifanc fwy o ddiddordeb mewn pêl-droed, paffio, betio a darllen llyfrau diwerth na mewn gwir ddiwylliant.  Erbyn 1925 cwynai Silyn Roberts bod y bwci yn medru byw yn fras yn y Blaenau. 

Bu ymdrechion i droi’r llif yn ôl drwy dduo colofnau betio’r papurau yn y llyfrgell.  Roedd meddwi’n broblem hefyd.  Cyfeiria’r awdur at cyn lleiad o son am y dafarn mewn nofelau sy’n portreadu bywyd yr ardaloedd y chwareli a soniai am y ‘deryn nos’.  Oedd na rai yn y Blaenau tybed?  Ym Methesda (Arfon) byddant yn cario parseli o’r stesion ond gyda’r nos byddai ganddynt waith arall.  Roedd y cotiau llaes a wisgant yn ddelfrydol i guddio poteli a jygiau a gariant o ddrysau cefn tafarnau i dai ddigon parchus. 

Wrth derfynu dywed yr awdur:

“nid saint oedd chwarelwyr Gwynedd i gyd, ac nid yw yn deg nac yn gywir i haneswyr eu portreadu felly”.

Ychydig iawn o wahaniaeth oedd rhwng de a gogledd yn hyn o beth.  Mi fuasai’n ddiddorol cael gwybod os oes sail i sylwadau Dafydd Roberts am fywyd yn ardal y chwareli.  Rwyn siwr y byddai’n falch iawn os y buasech yn ei oleuo.