20.1.18

Ysgol Maenofferen a'r Ail Ryfel Byd

Cyfres newydd gan Agnes Edwards, yn edrych ar lyfrau log Ysgol Maenofferen yn ystod yr Ail Ryfel Byd.

Un diwrnod cefais wahoddiad, gan ysgol fy ŵyr a’m hwyres, i siarad am fy mhrofiadau a’m teimladau yn blentyn yn ystod yr ail ryfel byd.  Gan fy mod mor ifanc nid oeddwn yn gwybod y ffeithiau ac felly es ati i gael gweld llyfrau log ysgol neu ddwy.

Diolch i’r prifathrawon, cefais fynd i’r ysgol i gopïo peth o'r ffeithiau a gweld y penderfyniadau wnaed yr adeg hynny.  Dyma rai o eitemau o lyfr log Ysgol Merched Maenofferen gan ddechrau ym Medi 1939. Diddorol sylwi mai yn Saesneg y cofnodwyd y cwbl heblaw am ychydig o eiriau yn Gymraeg ar ddydd Gŵyl Ddewi. 

Yn wyneb y ffaith fod yr holl broblemau yn effeithio’r plant a’r athrawon,  y mae’n rhyfeddol fod yr ysgol yn medru rhoi cystal addysg i’r genethod.  Roedd y tywydd garw, a’r holl anhwylderau yn gwneud addysg yn anodd ond oherwydd gwaith da’r athrawon, y mae’n rhyfeddol fod cymaint o’r genethod wedi cael y marciau uchaf drwy sir Feirionnydd.  Roedd y ferch a’r marciau uchaf yn y scholarship yn cael gwobr o ‘gini’ sef £1.1.0 -a merch o Ysgol Maenofferen oedd honno’n aml.


Dyma ychydig o ffeithiau a gofnodwyd o’r log:

3/09/39  Yr ysgol yn cau am wythnos pan ddaeth cyhoeddiad o Lundain i ddweud bod rhyfel ar ddechrau. Yr wythnos ddilynol ail agorwyd yr ysgol gyda naw merch ddiarth wedi eu cofrestru yn Ysgol Maenofferen - y naw wedi dod yma fel evacuees. Am y ddau fis dilynol ychydig a gofnodir ond bod amryw o blant ac athrawon yn dioddef o ddolur gwddw, tonsilitis, cwinsi a difftheria gan ddilyn i’r flwyddyn newydd - mwy o ddifftheria a'r clefyd coch.

19/01/40  Cafwyd eira trwchus dros nos ac yr oedd yn oer iawn. Y chwareli wedi cau a phresenoldeb y plant yn yr ysgol i lawr i 56%.

26/01/40  Tywydd oer a gwynt o’r dwyrain.

21/02/40 Epidemic o beswch a ffliw - plant ac athrawon. Gyrrwyd tair athrawes adra, a chafwyd gorchymyn i gau'r ysgol am wythnos (gan yr Awdurdod Iechyd).

04/03/40  Yr ysgol yn ail agor a’r nyrs yn dod i edrych os oedd yna blant eisiau ychwaneg o fwyd maethlon ("under nourished children").

14/05/40  Roedd y diwrnod hwn i fod yn ddiwrnod o wyliau, ond daeth gorchymyn oherwydd haint  “rubella” (y frech goch).

26/09/40  Yr athrawon yn cael esiampl o’r cinio fyddai’r plant yn gael yn Festri Brynbowydd.  (Roedd plant y tair Ysgol sef Merched, Bechgyn a Babanod yn cael cinio canol dydd yn Festri Capel Brynbowydd.) Roedd y babanod a merched Std 1 yn mynd i lawr i Frynbowydd am 11.10 a.m. ynghyd a Bechgyn Std 1.  Yna am 11.40 a.m. aeth gweddill y genethod (61 ohonynt) (a gweddill y bechgyn mae’n siŵr). Cynnwys y cinio oedd “stew” a phwdin. Y pris oedd 3 ceiniog yr un bob dydd.

4/10/40  Cafodd 85 o enethod ginio drwy’r wythnos ond yr oedd y tywydd yn anarferol o wlyb a stormus.  Roedd y merched yn wlyb domen yn cerdded yn ôl ac ymlaen i Frynbowydd, yn enwedig y rhai bach. Yna, am 1.20 p.m. clywsant y siren yn canu.  (Roedd y ‘siren’ yn canu pan oedd unrhyw berygl i’w ganfod.) Roedd 155 o enethod yn bresennol. Pan ganai’r siren:
The bigger girls were scattered to different houses according to plan, while the other half took shelter in the 3 shelters provided by Education Authority in the playground.
(Fedra i ddim cael gwybod beth oedd y ‘plan’ ond fe gofiaf am un lloches yn iard y Genethod.) Ar ôl clywed yr all clear cafodd y genethod i gyd fynd adref gan fod rhan fwyaf  ohonynt yn wlyb domen ar ôl mynd yn ôl a blaen yn y glaw.

24/10/40  Canodd y siren eto am 1.15 p.m. Caewyd yr ysgol a rhannwyd y plant i wahanol dai a’r 3 lloches oedd yn y coed.  Chwarter awr yn hwyrach canwyd yr all clear a daeth pawb yn ôl i’r ysgol, ail ddechreuwyd y gwersi. (Rwy’n cofio mynd i lawr i’r maes chwarae tarmac i weld un shelter pan oeddwn yn y babanod. Roedd wedi ei wneud o fagiau tywod heb ddrws, a phan aethom ni i edrych arno roedd yr arogl yn eich taro chi.  Roedd y defaid wedi cael modd i fyw yn cael lloches ac wedi baeddu ymhobman!  Penderfynais yr adeg hynny y buaswn yn cymryd fy siawns tu allan yn rhywle na mygu yn y shelter!

18/11/40  Galwodd nyrs gyda bocs cymorth cyntaf at ddefnydd yr ysgol.  Roedd un athrawes wedi cael tystysgrif mewn cymorth cyntaf a gadawyd y bocs yn ei gofal.

25/11/40  Cafwyd rholion o net (anti splinter). Rhoddwyd rhai ar y ffenestri a drysau Mr Williams oedd yn gofalu am hyn a’r athrawon a’r merched yn ei gynorthwyo.

20/11/40  Daeth gorchymyn o Ddolgellau i ddweud na ddylai tanau yn yr ysgol gael eu cynnau cyn 8.30 a.m. o dan y Blackout Regulations. Ysgolion i ddechrau am 9.45 a.m. tan hanner dydd a’r prynhawn o 1 o’r gloch tan 3.15 p.m.

13/12/40  Presenoldeb yn isel o achos epidemic o glwy’ pennau drwy’r ysgol ac amryw yn cwyno efo’r pâs.

07/01/41  Tywydd difrifol.  Dim dŵr yn adeilad yr ysgol.  Dŵr wedi rhewi yn y toiledau.

16/01/41  Doctor yma yn rhoi triniaeth i rwystro difftheria.  Amryw o’r genethod wedi cael pigiad i wrthsefyll difftheria.
--------------------------------------

Detholiad yw'r uchod, o ran 1 y gyfres, a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Tachwedd 2017.
Llun Paul W


No comments:

Post a Comment

Diolch am eich negeseuon