Clychau -faint o'r gloch?

Bu colofn Stolpia yn trafod Clychau fwy nag unwaith. Yn rhifyn Ebrill eleni, roedd Pegi Lloyd Williams yn trafod yr un pwnc. Dyma rannu addasiad o'i hysgrif hi.

Wrth drafod ‘Awr Fawr Galan’ yn rhifyn Mawrth, roedd Tecwyn V. Jones yn dwyn sylw at ddweud yr amser wrth ‘y gloch’ yng Nghymru a’r ‘clock’ yn Saesneg.  Ni fu i mi erioed feddwl am darddiad y gofyn “faint ydi hi o’r gloch” sydd o’i gyfieithu yn gofyn “how much is it from the bell” nes i mi bori yn y llyfr ‘Gweithiau Gethin' (1884) gan Owen Gethin Jones, wrth chwilio a chwalu am hanes y clochyddion cyn iddynt fynd yn angof llwyr. (Gweler ‘Hen Glochyddion Cymru’ Gwasg Y Lolfa 2011).

 "I liaws o eglwysi hynaf [Cymru], roedd rhaff y gloch ar yr ochr allan i’r Clochdy a byddai llwybr gwastad llyfn oddi wrth y rhaff at y Deial. Ar yr hon yr oedd rhif nodau, yn dangos yr amser drwy dywyniad yr haul dros y llethr fys, yr hwn oedd a’i gyfeiriad o’r de i’r gogledd, yr un ffordd a thalcen yr eglwys lle safai y gloch”.  

Ai Owen Gethin Jones ymlaen i egluro y byddai’n rhaid i’r clochydd ‘druan ŵr’ wylio’r deial yn ofalus o dywyniad haul a rhoi tonc ar y gloch ar yr awr.

Cloc haul. Manylion isod*

Cloc Haul oedd enw arall ar y deial, ac mae’r cloc haul sydd yn sefyll drws nesa i Gapel y Bedd, ger Eglwys Sant Beuno, Clynnog yn dyddio rhywle rhwng y 10fed neu 12fed ganrif medda nhw.  Cyflwynodd David Wilson, Nefyn, deial o’i waith ei hun a’i osod ym mynwent Llandygai.  Os deuai cwmwl neu dywydd drwg i guddio’r haul yna byddai gan y trigolion ‘wydryn a thywod ynddo o’r enw AWR a thorid y pen arall i lawr bob tro y clywid y gloch, a byddai y tywod wedi rhedeg pob llychyn drwy y chwiw dwll oedd yn ei ganol yn gywir cyn y clywid y gloch drachefn’. 

Gwyddwn am yr ‘hourglass’ wrth gwrs, ond erioed wedi meddwl pam ein bod yn dweud ‘mae yn chwarter i neu chwarter wedi’, hynny ydi yr ‘I’ nes y canai’r gloch yr awr nesaf, a'r ‘wedi’ i ddynodi ei bod wedi canu, a hynny i fyny i’r hanner awr cyn dod yn ôl i’r “I”..

Yng Nghadeirlan Tŷ Ddewi mae cloch efo arysgrif “A’R GLOCH YN RHIFO ORIAU’R DYDD I BEN”  ac mae hyn yn ein hatgoffa am ‘GRAYS ELEGY’ – “The curfew (h.y. yr hwyrgloch) tolls the knell of parting day” a’r cyfieithiad “Dacw ddolef y ddyhuddgloch yn oer ganu cnul y dydd”.

Mae cylch o wyth cloch yn Eglwys y Santes Fair, Dolgellau, ac ar y bedwaredd mae’r arysgrif MYFI YW’R NAW GLOCH (John C. Eisel).

[*Llun gan Michael Trolove, wedi'i drwyddedu dan Creative Commons Wicipedia.]
-------------------------------------------------

Dilynwch erthyglau CLYCHAU Stolpia efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.