Y Gymdeithas Hanes -Y Trên Grêt

Daeth Ken Robinson i annerch aelodau a chyfeillion y Gymdeithas yn Ysgol Maenofferen. Gareth T Jones oedd y cadeirydd a rhoddodd gyflwyniad anrhydeddus i’r darlithydd gan nodi ei gyfraniad fel prifathro yn y fro hon am bymtheg mlynedd. Mae Ken yn hanu o Borthmadog gan ddilyn gyrfa fel athro a bu’n bennaeth Ysgol Bro Cynfal yn Llan o 1991 hyd ei ymddeoliad yn 2006. 

Roedd rhan helaeth o’r gynulleidfa yn ei nabod wrth gwrs a chafodd groeso cynnes. Testun ei sgwrs oedd Y Trên Grêt yn y Blaenau a chafwyd noson o nid yn unig gael clywed y darlithydd, ond cafwyd ychwanegiadau a gwybodaeth hefyd gan y gynulleidfa. Does ryfedd fod y Cadeirydd wedi disgrifio'r cyfarfod fel ‘noson o nostalgia’ a byddai pawb yn cytuno efo hynny! 

Roedd ei destun nid yn unig yn cynnwys safle ac adeilad y Stesion Grêt yn y Blaenau ond hefyd arolwg o’r hen linell oedd yn cysylltu’r Blaenau efo’r Bala … llinell a fu unwaith yn cysylltu pentrefi’r fro. Cyn dyfodiad y rheilffordd i’r Bala roedd Trên Bach y Llan eisoes wedi bod yn cario pobl rhwng Llan a’r Blaenau o ganol y 1860au. 

Ymgorfforwyd y lein newydd trwy Ddeddf Rheilffordd Bala a Ffestiniog yn 1873 a thrwy addasu rheilffordd trên bach y llan daeth y trên fawr drwodd i’r Blaenau yn 1873. 

Trosglwyddwyd y rheilffordd i ofal y Great Western Railway yn 1911 a gyda chenedlaetholi’r rheilffyrdd ym 1948 i ofal Ardal Orllewinol Rheilffyrdd Prydeinig. 

Caewyd y lein yn 1960 i deithwyr ac i gario nwyddau yn 1961. Roedd adeiladu Llyn Celyn yn golygu boddi rhan o’r cledrau ac roedd hynny yn ergyd fawr i fodolaeth y rheilffordd. Roedd y trên yn dringo i uchder o 1,278 troedfedd (390m) ac roedd hynny ger traphont fawr Blaen y Cwm, uwchlaw Cwm Prysor. 

Addaswyd rhan o’r rheilffordd rhwng Trawsfynydd a’r Blaenau er mwyn cario gwastraff niwclear o’r Atomfa ac yn 1964, unwyd y rheilffordd â lein Dyffryn Conwy o’r Blaenau er mwyn hwyluso cario’r gwastraff i ogledd Lloegr yn Sellafield.

Aeth y darlithydd a ni ar daith trwy ddarluniau, i’r holl orsafoedd oedd ar y lein a difyr oedd cael gweld hen orsaf Manod, wedi ei hailenwi yn Llanffridd, yn y ffilm Conspirator (1949) gydag Elizabeth Taylor a Robert Taylor. Dangoswyd hen luniau arbennig o’r rheilffordd ac roedd yn wych cael gweld y rheini. Noson arbennig arall.

Yn y llun gwelir tyrfa wedi ymgasglu yn 1961 i weld yr ymadawiad olaf o’r Blaenau i’r Bala yn 1961    

- - - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mawrth 2025