Stolpia -Ionawr Oer

Rhan o golofn Steffan ab Owain, o rifyn Ionawr 2025

Mis Ionawr Oer
Roedd sôn bod tywydd oer i ddod i ni'r mis hwn. Dim byd tebyg i aeaf caled 1895, sef yr ‘Heth Fawr’, fel y’i gelwid gan yr hen bobl, nag un 1947. 

Bu mis Ionawr 1892 yn bur ddrwg yn ein hardal a’r cyffiniau hefyd yn ôl Baner ac Amserau Cymru. 

Cafwyd storm o eira a lluwchfeydd garw fel bod y trên o’r Bala a’r trên bach yn methu a dod yma. Bu’n rhaid atal y chwareli oherwydd y lluchfeydd a’r rhew a chan ei bod yn Sadwrn tâl bu’n rhaid i chwarelwyr o ardaloedd Porthmadog, Harlech, Talsarnau, Penrhyn a Maentwrog gerdded drwy’r eira i ddod i nôl eu cyflog. 

Roedd rhai ohonynt yn cerdded ar ben y cloddiau a thrwy’r caeau yn ambell le. Defnyddiwyd ceffylau i ddod â’r post i Danybwlch a Maentwrog. 

Collwyd llawer o ddefaid yn yr eira a’r rhew, rhai wedi mygu ac eraill wedi newynu. Yn ôl rhai, hwn oedd yr eira gwaethaf ers 37 mlynedd.

Eira mawr hyd Stryd yr Eglwys tua 1936

Senedd ’Stiniog -Apêl am Gynghorwyr

Diolch i’r Cyng. Rory Francis am gychwyn yr alwad am gynghorwyr newydd yn rhifyn Rhagfyr o Senedd ’Stiniog. Parhau mae’r apêl. Beth well nag adduned blwyddyn newydd i roi’r hwb bach ’na mae rhywun ei angen i wneud rhywbeth o’r newydd, neu i ail-afael mewn rhywbeth yr oedd yn arfer ei fwynhau?  Ydych chi’n un o’r bobl ’ma sy’n cwyno’n dragywydd, “Tydi hyn ddim yn iawn…”, neu, “Pam ddim ei wneud fel arall?”.  

Neu, efallai, y byddech jyst yn dymuno rhoi ryw gyfraniad bach er lles eich cymuned? Efallai mai sêt yn y Senedd ydi’r ateb ichi.  Dyma restr o’r Cynghorwyr sy’n eistedd ar eich Cyngor Tref ar hyn o bryd:

Ward Bowydd a Rhiw (5 Sedd)
Rory Francis, Morwenna Pugh (Is-Gadeirydd), Troy McLean, Peter Alan Jones, David Meirion Jones.
Ward Tanygrisiau (1 Sedd)
Dafydd Dafis.
Ward Conglywal (2 Sedd)
Mark Thomas, GWAG.
Ward Diffwys-Maenofferen (5 Sedd)
Gareth Glyn Davies, Dewi Prysor Williams, Geoffery Watson Jones, GWAG, GWAG.
Ward Cynfal-Teigl (3 Sedd)
GWAG, Marc Lloyd Griffiths (Cadeirydd), GWAG.

O graffu uchod, fe welwch fod pum sedd wag allan o un-ar-bymtheg! 30% mwy na heb.  Rhywbeth mae rhywun wedi’i glywed ers blynyddoedd bellach, yw bod pobl ddŵad yn cymryd seddi ar gynghorau ac yn raddol newid iaith a natur y cymunedau hynny.  

Os nad yw bobl leol yn fodlon llenwi’r seddi, dyma fydd yn siŵr o ddigwydd ym Mlaenau hefyd. Drwy ddifaterwch ddaw hyn. Apathi ydi’r gelyn. Fe sylweddolwch, o adnabod y Cynghorwyr uchod, nad oes rhaid byw yn y ward yr ydych yn ei chynrychioli chwaith ac mai dim ond un ferch sydd ar y Cyngor! 

Os am fwy o fanylion am sut i ymuno, cysylltwch ag un o’r Clercod ar 01766 832398 neu piciwch mewn i’w gweld yn eu swyddfa yn y Ganolfan Gymdeithasol.

Yn y Cyfarfod Arferol, penderfynwyd cefnogi râs Sbrint Stiniog eto eleni, yn dilyn llwyddiant y llynedd, drwy dalu costau presenoldeb y St. Johns, a phenderfynwyd, hefyd, gefnogi ymgyrch Cyfle i Bawb 2025, Yr Urdd, drwy dalu i bedwar o unigolion lleol fynd ar wyliau gyda’r mudiad. Achosion teilwng, dwi’n siŵr y cytunwch.

Derbyniwyd Adroddiad gan ein llysgennad a fu ym Mhatagonia y llynedd, sef Gethin Roberts. Braf oedd clywed ei fod wedi mwynhau yno a bod yr Ysgoloriaeth wedi gwir ledu ei orwelion.  Cafodd sawl antur fythgofiadwy. Rydym yn dathlu deng mlwyddiant eleni ers inni drefeillio gyda Rawson, a bwriedir cynnig ysgoloriaeth eto eleni; a'r 10fed o Ionawr (oedd y) dyddiad cau! Gallwch gael y manylion ar gyfer gwneud cais gan y Clercod.

Cyfarfod Mwynderau. Derbyniwyd gwybodaeth gan Swyddog Cyswllt Cyngor Gwynedd (Priffyrdd) am waith fydd yn cael ei wneud yn yr ardal dros y mis yma gyda sawl llwybr yn cael sylw. Mae’r Swyddog Cynnal a Chadw hefyd efo digon ar ei blât wrth addasu’r Cwt Canŵs, a da oedd cael gwybod bod ein caeau chwarae wedi dod drwy’r ystormydd diweddar heb fawr o ddifrod.

Yn 2025, gobeithiwn symud ymlaen gyda’r cynllun o osod MUGA [ardal chwarae aml-ddefnydd] yn y Parc, clirio, ac, efallai, osod Parc Sglefrio newydd ger Cae Peips gan fod yr hen un wedi mynd yn rhy beryglus, ond mae ’na lot o waith i’w wneud cyn hynny.  Cyfnod prysur o’n blaenau. 

Gallwch gael yr holl newyddion diweddaraf am waith eich Cyngor yma, fel arfer, yn y Llafar, neu, os yn well gennych, drwy… ddod yn Gynghorydd, a chael y newydd yn syth o lygad y ffynnon! Pam lai?
Hwyl am y tro, fy marn i’n unig.
DMJ
- - - - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ionawr 2025

Murlun newydd!

Tudalen flaen rhifyn Ionawr 2025

Ydych chi wedi gweld y murlun llechi newydd ar y Stryd Fawr? Cafodd y mosaig ar dalcen adeilad cyfrifwyr Beatons ei gwblhau ychydig ddyddiau cyn y Nadolig.

Kate Hughes*, ysgolfeistres Rhiwbach ar ddechrau’r 1900au, yw canolbwynt y murlun, sydd wedi’i wneud yn gelfydd gan gwmni lleol yr Original Roofing Company. Hi yw’r unig ferch y mae cofnod ohoni’n defnyddio’r car gwyllt ar droad y ganrif. 

Yn ôl y cofnodion byddai Kate yn cael pàs bob bore yn un o’r wagenni gwag i dop yr inclên uwchben Chwarel Maenofferen ac yna’n cerdded i Rhiwbach. Ar ôl diwrnod o ddysgu, byddai’n cerdded i chwarel Graig Ddu ac yn dod yn ôl lawr i’r dref ar y car gwyllt.

Mae’r murlun newydd wedi cymryd lle’r hen ddarn o gelf lliwgar, oedd wedi dechrau mynd â’i ben iddo, gafodd ei wneud tua 2008 gan yr arlunydd Catrin Williams a disgyblion yr ardal. Yn ogystal â’r car gwyllt, mae haenau llechi yn y graig, amlinelliad y Moelwyn a’r tomenni llechi, a nodau cerddoriaeth – sy’n nod tuag at ddiwylliant y Caban, y bandiau pres a’r eisteddfodau lleol – i’w gweld yn y murlun newydd. Ar waelod y darn, mae [addasiad o] linell enwog** y diweddar Dr Gwyn Thomas am y Blaenau:

‘Breichled o dref ar asgwrn o graig’

Sam Buckley a Kaz Bentham ydy cyfarwyddwr Original Roofing, y ddau wedi bod yn gweithio efo llechi ers iddyn nhw adael yr ysgol.

“Roedd yn dipyn o sialens sut i gyfleu stori diwydiant llechi Blaenau a hynny drwy ddefnyddio’r llechen ei hunan; dwi’n credu inni lwyddo yn y pen draw,” meddai Sam.

Mae’r murlun yn cynnwys rywfaint o ddur a phres, ac eglura Kaz bod defnyddio’r gwahanol ddeunyddiau wedi caniatáu iddyn nhw gyfleu sawl gwahanol agwedd “amlwg a phwysig o stori'r dre”, gan gynnwys stori’r bandiau pres.

Cyngor Gwynedd sy’n gyfrifol am gomisiynu’r gwaith, fel rhan o’u rhaglen Llewyrch y Llechi, gyda’r bwriad o “godi ymwybyddiaeth” o Safle Treftadaeth y Byd Tirwedd Llechi y Gogledd Orllewin. Mae cynlluniau tebyg wedi bod ar y y gweill mewn rhannau eraill o’r sir, gan gynnwys Porthmadog, Penygroes, Bethesda, Llanberis a Thywyn.
- - - - - - - - -

* Mae'r cyfryngau i gyd wedi ei galw yn Kate Griffiths, ond dim ond ar ôl priodi y daeth hi'n Griffiths.  

Hughes oedd hi pan oedd yn athrawes. 

** 'Fe welwch freichled o dref ar asgwrn y graig' ydi'r linell yn y gerdd 'Blaenau' (Ysgyrion Gwaed, Gwasg Gee, 1967)

Rhod y Rhigymwr- Englyna

Rhan o golofn reolaidd Iwan Morgan, o rifyn Rhagfyr 2024

Fe fydda i wrth fy modd yn cael cyfeillion caredig yn ymateb i gynnwys fy ngholofn. Yn Rhod Medi, cyfeiriais at lwyddiant y Prifardd Carwyn Eckley ym Mhrifwyl Rhondda Cynon Taf, a sôn am yr ymwneud gefais gyda’i dad-cu, Martin, yn ôl yn y 1970au pan oedd yn olygydd Llais Ardudwy. Derbyniais neges hyfryd gan Margaret, gweddw Martin. Cynhwysai’r neges yr englyn y bum yn chwilio amdano - yr un o waith hen dad-cu Carwyn, y Parch. D. Lewis Eckley:

YR HEN BLADUR

Darfu’r dur, ni thyr flaguryn, - mae’n gul,
Mae’n gam, daeth i’r terfyn;
Bladur glaf, gwawd blodau’r glyn,
Gwledd i rwd ar glawdd rhedyn.

Pe bawn wedi chwilio drwy gyfrolau barddoniaeth fy silffoedd llyfrau’n fanylach, byddwn wedi dod ar ei draws yng nghyfrol ddefnyddiol Dafydd Islwyn - ‘100 o Englynion’ [Cyhoeddiadau Barddas  2009].

Cwestiwn a ofynnwyd i mi’n ddiweddar wrth drafod y modd y bydda i’n ceisio gweithio englynion tra’n mynd i gerdded oedd “Sut bod yr awen yn dod mor rhwydd i ti? Mae’n rhaid dy fod ti’n fardd,” meddai’r cyfaill.

Fyddwn i ddim yn dweud hynny. 

Cofiaf eiriau’r Athro Peredur Lynch wrth ymateb i gwestiwn tebyg yn y gyfrol ‘Ynglŷn â Chrefft Englyna’ ym 1981:

“Nid oes angen bardd i wneud englyn cywir ... mater o amynedd ydyw, ac ar ben hynny mater o ymarfer ... mae angen rhyw nerth neu bŵer i drawsnewid yr englyn peiriannol yn farddoniaeth, newid y talp o oerni yn rhywbeth byw, hardd. ‘Awen’ sydd eisiau ... Ar ôl cyrraedd y stad yma sylweddolir bod englyn yn rhywbeth anhraethol fwy na mater o sodro geiriau mewn rhyw drefn arbennig.”

Englynion byrfyfyr fydd fy rhai i’n amlach na pheidio, a theimlaf mai sodro geiriau mewn trefn fydda i. Y gamp ydy cael englyn i redeg yn rhwydd ac i fod yn ddealladwy i’r darllenydd.

Dyma ddau ddaeth i mi’n bur sydyn yn ddiweddar:

19/11/2024 - Eira cynta’r gaeaf.  Erbyn y prynhawn, troes yn sych a braf i mi fynd i gerdded. Mae’r englyn byrfyfyr yn rhestru fy arsylliadau ...

Haenau eira hyd y mynydd a chynfas oer ar rosydd

 

Mae haenau hyd y mynydd - o eira,
   Cynfas oer ar rosydd;
Haul gwan yn goleuo gwŷdd
A dŵr llyn yn dra llonydd.

A thra’r oedd ‘Storm Bert’ yn ei hanterth, daeth hwn:

STORM ‘BERT’ ... bore Sadwrn - 23/11/202

Ag oerwynt ‘Bert’ yn gyrru - ni allaf
Bellach geisio cysgu,
Yn ias hwn, cynhesrwydd sy’
I’w gael dan ddŵfe’r gwely.

Haul gwan yn olau drwy goeden; a'r gelynen sydd hanner ffordd rhwng yr Atomfa ac Argae Newydd Maentwrog

Dyma gerdd fu’n troelli’n fy mhen, ar fesur yr hir a thoddaid: 

I’R GELYNEN - y cerddaf heibio iddi ar fy nheithiau dyddiol.
[Noder mai ar y goeden fenywaidd y gwelir aeron

Goeden y celyn a’i gwaed yn ceulo
Yn beli bach rhudd, - brech i’w gorchuddio,
Yn oer ei brigau wedi’r barugo
A’i dail gwyrdd pigfain, caled yn sgleinio;
Ac wrth i hwyl ei Ŵyl O - ddod yn nes
Ar aelwyd gynnes caiff wres a chroeso.