Y Car Gwyllt

Darn gan Tecwyn V Jones, o rifyn Hydref 2024

O weld inclên Chwarel Garreg Ddu fel y mae heddiw ar dudalen flaen y rhifyn hwn, fasa rhywun erioed yn meddwl fod yr inclên yma wedi cynnal math o drafnidiaeth nas gwelwyd yn unman arall sef y car gwyllt ac y byddai gŵyl flynyddol yn Stiniog yn cael ei henwi ar ei ôl, mor effeithiol a gwych oedd y cerbyd bach hwn.

Llun Erwyn J

Dyfeisiwyd y car gwyllt tua 1870 gan Edward Ellis, gof y chwarel (llun). 

Yn ddiweddarach fe'u gwnaed gan Edward Jones, gof annibynnol oedd yn byw ar Ffordd Manod, oedd yn codi 5 swllt yr un amdanynt. Roedd gan bob chwarelwr ei gar ei hun ac felly cyffredin oedd i chwarelwyr brynu car gwyllt newydd gyda’u Tâl Mawr.

Tynnwyd cebl ar hyd yr incleiniau ac roedd cyfres o roleri cebl i lawr canol pob trac. Roedd y ceir yn osgoi'r rhain trwy redeg rhwng y ddau drac, gan ddefnyddio eu rheiliau mewnol yn unig. Yn hytrach na'r lled dwy droedfedd bron yn gyffredinol o reilffyrdd llechi Cymru, roedd y gofod hwn tua thair troedfedd.

Planc pren, tua dwy droedfedd o hyd oedd y car gwyllt ac olwynion yn cael eu rheoli gan frêc llaw syml a hawdd i’w drin. Er gwaethaf symlrwydd y syniad, roedd y ceir yn weddol soffistigedig yn eu gwneuthuriad. Gwnaed y rhan fwyaf gan yr efail, ond gwnaed yr olwyn cast gan ffowndri ym Mhorthmadog. 

Y Car Gwyllt -ar wal Tŷ Coffi Antur Stiniog

Roedd modd datod a thynnu handlen y brêc. Pan nad oedd yn cael ei ddefnyddio cafodd ei gario ym mhoced y chwarelwr, ffurf gyntefig o fesur gwrth-ladrad hwyrach?! Roedd car gwyllt heb frêc yn beryglus iawn petai rhywun yn ei ddefnyddio. Felly, am resymau diogelwch, rheolwyd y defnydd o’r car gwyllt a phenodwyd dynion cyfrifol, oeddynt fel rheol yn dal swyddi yn y chwarel, fel capteiniaid i arwain y daith i lawr yr inclên ar gyflymder diogel. Ar adegau byddai rhes o hyd at ddau gant o geir yn dod i lawr yr inclên tu ôl i’w gilydd!

Yn y chwareli mwy roedd chwarelwyr yn medru byw mewn barics ar y safle yn ystod yr wythnos ac roedd y gweddill yn byw yn yr ardaloedd islaw’r chwarel ac yn teithio i fyny bob dydd a rhain oedd perchnogion y ceir gwyllt. Roedd raid esgyn yr incleiniau bob bore, a chaent, fel arfer, eu tynnu i fyny mewn wagenni gwag (eu criwlio). Heb gar gwyllt roedd cerdded i lawr yn daith gerdded hir, er ei bod ar i waered. 

Chwarelwyr y Graig Ddu, y rhan fwyaf yn byw ym Manod ddaeth o hyd i ffordd o gyflymu eu taith gartref. Yn hytrach na cherdded yn ôl i lawr yr incleiniau, byddant yn defnyddio eu car gwyllt!

Ar ôl cyrraedd troed yr inclein olaf, byddai'r ceir yn cael eu gadael mewn lle arbennig a byddant yn cael eu codi yn ôl i fyny'r incleiniau yn ystod y diwrnod gwaith nesaf ynghyd a’u perchnogion.

Parhaodd y car gwyllt yn gyfyngedig i chwarel Graig Ddu. Roedd hyn oherwydd cynllun y ddau brif inclên: roeddynt yn ddigon hir i wneud yr arbed amser yn werth chweil, ond hefyd yn ddigon hawdd i gadw cyflymder dan reolaeth.. 

Daeth y dull gwahanol hwn o deithio yn fater o ddiddordeb y tu allan i'r chwareli ac yn 1935 roedd yn rhan o ffilm Newsreel Pathé News a elwid yn Railway Curiosities. 

 

Parhaodd chwarel y Graig Ddu i weithredu hyd ddiwedd y 1930au a dechrau'r Ail Ryfel Byd. Ail-agorodd yn fyr yn ystod y rhyfel, i gyflenwi llechi toi ar gyfer atgyweirio tai a chwalwyd yn y blitz.
- - - - - -

Erthyglau eraill sy'n crybwyll Y Car Gwyllt

Erthyglau Gŵyl Car Gwyllt