Pobl y Cwm

Dyddiau fu yng Nghwm Cynfal.    
Pennod arall o gyfres atgofion y diweddar Ellen Williams.

Rwyf am geisio yn awr alw i'm cof yr arweinyddion a ddaeth o'r Hen Babell i'r Babell newydd. Cof plentyn yw cofiwch hynny. Mae'n sicr y gwnaf rai camgymeriadau, ond nid yn fwriadol.

Rhaeadr y Cwm. Llun- Paul W.

Gofalwyr y Sêt fawr- John Jones, Tyddyn Bach. Lewis Richard, Cefn Panwl. William Lloyd Owen, Cae Iago. Robert Humphreys, Fferm Cwm.  Arweinydd y Canu: Edward Owen, Hafod Fawr Isa, yr organydd.

Aeth dau frawd i'r Weinidogaeth o'r Babell; Parch Owen Lloyd Owen, Cae Iago. Bu yn weinidog yn Bontddu am flynyddoedd, a Parch David Owen Jones, Bronerw. Mi drodd David Owen Jones oddiwrth y Methodistiaid ac aeth yn Berson, ac mi ddringodd i fyny yn uchel yn y swydd hono, yn Canon.

Arolygwr yr Ysgol Sul, Ellis Jones, Tyddyn bach:  Ysgrifenydd, Pierce Jones, Cynfal fawr.

Roedd yno saith dosbarth, pum yn y Capel, a dau ddosbarth y plant lleiaf yn y Festri.
Yr Athrawon, -y plant y Festri oedd Thomas Williams, Bryn Saeth a Lizzie Jones, Garth.
Athrawon yn y Capel,- Edward Jones, Brynllech; James Richard, Cefn Panwl; Gruffudd Jones, Garth; William Ll.Owen, Cae Iago; Evan Jones, Bryn Rodyn.

Roedd Evan Jones wedi dod i'w wlad enedigol o Patagonia ac newydd ddod i Brynrodyn i amaethu. Buaswn yn hoffi rhoi enw llawer un arall a fu ynghwrs y blynyddoedd yn llafurio yn galed a diflino gyda'r plant a'r bobl ifanc, ond rhag ofn anghofio rywun gwell peidio.

Byddai deg safon i'r plant ddysgu yr adeg hono cyn bod yn 14eg oed. Dysgu Emynau ac adnodau, Rhodd Mam, Holwyddoreg a Hyfforddwr ar y cof. Bob dosbarth i ddysgu ei ran ar y cof fel y byddo raid. Arholiad Llafur y gelwir hwnw. Byddai dau neu dri o Arolygwyr o eglwysi eraill yn dod mhen y flwyddyn i roi prawf ar y plant. Mis Mawrth fydda'r adeg. Roedd dwy arholiad arall yn cael ei gynal yn y flwyddyn, arholiad cudd, a'r arholiad sirol, rhai ysgrifenedig oedd y rhai hyn. Ateb rhyw naw neu ddeg o gwestiynau oddiar maes llafur y flwyddyn. Dwy awr a ganiatai i'r plant i gael gwneyd y gwaith. Diben yr arholiad cudd oedd paratoi y plant a rhoi prawf arnynt erbyn dydd yr arholiad sirol.

Roedd hwnw yn bwysig iawn gan fod Ysgolion Sul Sir Feirionnydd i gyd yn cystadlu a'i gilydd, a braint oedd cael cyraedd y dosbarth cynta yn yr arholiad hwnw. Roedd y Babell yn enwog am ei phlant y pryd hyny, byddai ryw pymtheg i ugain yn ymgeisio ar wahanol wersi, ac ni fyddant yn ôl o ennill gwobrau, a rhai ohonynt gyda anrhydedd. Byddai yr athrawon wrthi'n ddyfal ac yn egniol yn paratoi y plant a'r bobl ifanc am rai wythnosau cyn yr amserau hyn. Byddent yn trefnu o'i hamser prin i gydgyfarfod a'r plant ryw hanner awr o flaen y cyfarfodydd wythnosol.

Byddem ni y plant wrth ein bodd yn hel at ein gilydd yn fawr ein trwst a'n twrw, ac yn ddigon afreolus yn aml, fel plant bob oes. Pan fyddai pawb wedi cyrraedd a chymeryd eu lle, ac i'r athraw waeddi 'Gosteg', byddai tawelwch hollol, a pawb yn edrych ar ei lyfr, ac am y cynta i ateb. Byddai ateb gwreiddiol a doniol i'w gael ambell i waith. Roedd ryw gydgord hapus gydrwng yr athrawon a'r plant yn wastad. Cyfeillion o eglwysi eraill oedd yn dod i roi prawf ar y plant. Byddai tystysgrifiadau yn dod ymhen ryw ddau Sul dilynol i ddweyd pwy oedd wedi pasio, a mawr fyddai y disgwyl am y Sul hwnw. Eithriad fyddai i un neu ddau golli, rhan fwya yn y dosbarth cynta, a rhai o honynt gyda anrhydedd.

Ar ôl ir arholiadau basio, a tymor y Gobeithlu ddarfod, byddai yn rhaid dechreu paratoi at y Cyfarfod Llenyddol oedd yn cael ei gynal yn mis Ebrill, roedd hwnw yn bod ers blynyddoedd yn yr hen Babell. Pwrpas y cyfarfod hwn oedd gwobrwyo am pasio safonau a gwaith y Gobeithlu, a chael cystadlu a'i gilydd mewn gwahanol adranau. Cyfyngedig i Gwm Cynfal yn unig y pryd hyny. Yn gynta peth oedd raid gael oedd Pwyllgor i drefnu rhaglen at yr amgylchiad. Mawr fydda hwyl a'r  miri wrth osod pethau ar y gweill, pawb a'i holl egni yn gwneyd eu rhan, i chwilio am bethau addas i wahanol oed, i bob un gael cyfle mewn canu, adrodd, dysgu ar y cof o'r Beibl. Hefyd byddai ysgrifenu 'penau pregethau' am y tri mis cynta o'r flwyddyn yn gystadleuaeth bwysig iawn, a barddoni ac ysgrifenu ar wahanol destunau.

Yn 1905 y cynhaliwyd y Cyfarfod Llenyddol gynta yn y Babell newydd. Bu'r Pwyllgor a llawer un arall yn gweithio yn ddiwyd gyda sel a brwdfrydedd diflino yn eu gwaithgarwch i wneyd y Cyfarfod yn llwyddianus a diddorol, ac i dynu allan awydd a doniau y plant a'r ifanc at bethau goreu bywyd, a chafwyd llwyddiant rhagorol ar eu gwith am y flwyddyn. Aeth yn mlaen o nerth i nerth am rai blynyddoedd gan lwyddo gyda graen a llewyrch nes tynu bobl o bob man, er lles hyny eangwyd ei gorwelion gan ddechreu rhoi gwobrwyon yn agored i bawb ar y rhan fwyaf o'r cystadleuthau, a galwyd hi yn 'Eisteddfod y Babell'.

Roedd hyny yn gwneyd lles mawr i dynnu fwy o gyfeillion i'r lle. Roedd hi yn cynyddu yn fwy lluosog bob blwyddyn, ac yn llwyddo yn eithriadol. Byddai bobl yn edrych yn mlaen at ddyddiad Eisteddfod y Babell gan laweroedd o bell ac agos, ac ni siomwyd neb yn eu cynyrchion, ei thestynau a'i difyrwch, rwyn sicr.

Gan faint y gynulleidfa oedd yn cyrchu yno o flwyddyn i flwyddyn aeth adeilad y Babell yn rhy fach i gynal yr eisteddfod, a phenderfynwyd chwilio am adeilad mwy a phwrpasol iddi yn rywle arall. Cafwyd lle iddi mewn adeilad yn Tynyfedwen, a bu cyfeillion y Cwm yn brysur yn gwneyd y lle yn addas ac yn gyfleus i gynal yr eisteddfod. Roedd yn cynyddu ac yn llwyddo o flwyddyn i flwyddyn. Cafodd llawer i un gyfle i ymarfer ei ddawn a'i allu yno. Bu yno am rai blynyddoedd nes symudwyd hi i Neuadd pentra Ffestiniog am ychydig, a dyna ddiwedd iddi.