Y Car Gwyllt

Darn gan Tecwyn V Jones, o rifyn Hydref 2024

O weld inclên Chwarel Garreg Ddu fel y mae heddiw ar dudalen flaen y rhifyn hwn, fasa rhywun erioed yn meddwl fod yr inclên yma wedi cynnal math o drafnidiaeth nas gwelwyd yn unman arall sef y car gwyllt ac y byddai gŵyl flynyddol yn Stiniog yn cael ei henwi ar ei ôl, mor effeithiol a gwych oedd y cerbyd bach hwn.

Llun Erwyn J

Dyfeisiwyd y car gwyllt tua 1870 gan Edward Ellis, gof y chwarel (llun). 

Yn ddiweddarach fe'u gwnaed gan Edward Jones, gof annibynnol oedd yn byw ar Ffordd Manod, oedd yn codi 5 swllt yr un amdanynt. Roedd gan bob chwarelwr ei gar ei hun ac felly cyffredin oedd i chwarelwyr brynu car gwyllt newydd gyda’u Tâl Mawr.

Tynnwyd cebl ar hyd yr incleiniau ac roedd cyfres o roleri cebl i lawr canol pob trac. Roedd y ceir yn osgoi'r rhain trwy redeg rhwng y ddau drac, gan ddefnyddio eu rheiliau mewnol yn unig. Yn hytrach na'r lled dwy droedfedd bron yn gyffredinol o reilffyrdd llechi Cymru, roedd y gofod hwn tua thair troedfedd.

Planc pren, tua dwy droedfedd o hyd oedd y car gwyllt ac olwynion yn cael eu rheoli gan frêc llaw syml a hawdd i’w drin. Er gwaethaf symlrwydd y syniad, roedd y ceir yn weddol soffistigedig yn eu gwneuthuriad. Gwnaed y rhan fwyaf gan yr efail, ond gwnaed yr olwyn cast gan ffowndri ym Mhorthmadog. 

Y Car Gwyllt -ar wal Tŷ Coffi Antur Stiniog

Roedd modd datod a thynnu handlen y brêc. Pan nad oedd yn cael ei ddefnyddio cafodd ei gario ym mhoced y chwarelwr, ffurf gyntefig o fesur gwrth-ladrad hwyrach?! Roedd car gwyllt heb frêc yn beryglus iawn petai rhywun yn ei ddefnyddio. Felly, am resymau diogelwch, rheolwyd y defnydd o’r car gwyllt a phenodwyd dynion cyfrifol, oeddynt fel rheol yn dal swyddi yn y chwarel, fel capteiniaid i arwain y daith i lawr yr inclên ar gyflymder diogel. Ar adegau byddai rhes o hyd at ddau gant o geir yn dod i lawr yr inclên tu ôl i’w gilydd!

Yn y chwareli mwy roedd chwarelwyr yn medru byw mewn barics ar y safle yn ystod yr wythnos ac roedd y gweddill yn byw yn yr ardaloedd islaw’r chwarel ac yn teithio i fyny bob dydd a rhain oedd perchnogion y ceir gwyllt. Roedd raid esgyn yr incleiniau bob bore, a chaent, fel arfer, eu tynnu i fyny mewn wagenni gwag (eu criwlio). Heb gar gwyllt roedd cerdded i lawr yn daith gerdded hir, er ei bod ar i waered. 

Chwarelwyr y Graig Ddu, y rhan fwyaf yn byw ym Manod ddaeth o hyd i ffordd o gyflymu eu taith gartref. Yn hytrach na cherdded yn ôl i lawr yr incleiniau, byddant yn defnyddio eu car gwyllt!

Ar ôl cyrraedd troed yr inclein olaf, byddai'r ceir yn cael eu gadael mewn lle arbennig a byddant yn cael eu codi yn ôl i fyny'r incleiniau yn ystod y diwrnod gwaith nesaf ynghyd a’u perchnogion.

Parhaodd y car gwyllt yn gyfyngedig i chwarel Graig Ddu. Roedd hyn oherwydd cynllun y ddau brif inclên: roeddynt yn ddigon hir i wneud yr arbed amser yn werth chweil, ond hefyd yn ddigon hawdd i gadw cyflymder dan reolaeth.. 

Daeth y dull gwahanol hwn o deithio yn fater o ddiddordeb y tu allan i'r chwareli ac yn 1935 roedd yn rhan o ffilm Newsreel Pathé News a elwid yn Railway Curiosities. 

 

Parhaodd chwarel y Graig Ddu i weithredu hyd ddiwedd y 1930au a dechrau'r Ail Ryfel Byd. Ail-agorodd yn fyr yn ystod y rhyfel, i gyflenwi llechi toi ar gyfer atgyweirio tai a chwalwyd yn y blitz.
- - - - - -

Erthyglau eraill sy'n crybwyll Y Car Gwyllt

Erthyglau Gŵyl Car Gwyllt

Stolpia -Damweiniau ar Reilffordd Ffestiniog

Pennod arall o gyfres Steffan ab Owain

Fel y crybwyllais yn rhifyn Medi bu amryw o ddamweiniau ar Reilffordd Ffestiniog rhwng y blynyddoedd 1836 ac 1946. Dyma nodi rhyw un neu ddwy ohonynt yn gyntaf er mwyn  ichi gael amgyffred y peryglon a fodolai yn nyddiau cynnar y rheilffordd gul. 

Oddeutu wythnos cyn Dydd Nadolig 1842 derbyniodd y llawfeddyg Rowland Williams o Dremadog ddamwain boenus ar y rheilffordd dra ar ei ymweliad â chlaf a breswyliai ar ochr y lein fach. 

Marchogaeth ar gefn ei geffyl yr oedd ond wedi iddo deithio ysbaid go lew daeth ryn o wagenni yn llawn llechi i’w cwfwr, ac o ganlyniad, symudodd yntau a’r ceffyl i gilfach bwrpasol yn ochr y rheilffordd. Daeth oddi ar ei geffyl wedyn, ond fel yr oedd y ryn yn dod yn nes symudodd y ceffyl a thrawyd ef yn ei ben ôl gan wagen fel y syrthiodd ar ben ei berchennog a’i niweidio. Yn y cyfamser, rhusiodd y ceffyl a neidio tros wal gweddol uchel, ac er nad oedd ef fawr gwaeth, gadawodd Rowland Williams gyda’i asennau ac asgwrn ei wddw wedi eu torri. Wrth ryw drugaredd aed a neges rhagblaen i Lewis Lloyd, Gwesty Tan y Bwlch, a chludwyd ef yno lle gofalwyd am ei glwyfau.  

Credaf mai rhyw dro ogylch y blynyddoedd 1850-51 y digwyddodd y nesaf. Cyn iddynt adeiladu’r Cei Mawr ar yr ochr isaf i hen Ffowndri William Lewis yn Nhanygrisiau ceid math o gob yn ymestyn oddi wrth olwyn ddŵr y ffowndri at droed Inclên Chwarel Wrysgan a Bryn Elltyd a chan ei fod yn weddol wastad byddid yn gorfod bachu ceffylau i dynnu’r wagenni at y fan honno er mwyn cael y rhediad drachefn i lawr y rheilffordd. Digwyddodd i fuwch Edward Parry, Maesgraian ddod i’r lein yn ymyl Beudy Mawr a rhedeg i fyny i gyfeiriad y trên a oedd yn dod i lawr gan fynd o dan y wagenni cyntaf lle'r oedd Humphrey Jones a’r ceffylau, a’r canlyniad fu, eu taflu tros wal y cob, a bu yno am oriau o dan y wagenni. Sut bynnag, medrwyd ei gael yn rhydd maes o law, er ei fod wedi ei anafu’n bur ddrwg. Yr oedd tair o ferched o Benrhyndeudraeth yn y wagenni ar eu ffordd adref wedi bod yn gwerthu cocos ac anafwyd hwythau hefyd, ond nid yn ddrwg iawn.

Damwain yn haf 1928. Dyma aralleiriad o’r adroddiad yn Y Rhedegydd, 12 Gorffennaf,1928: Brawychwyd ardal Tanygrisiau bore Sadwrn diwethaf trwy i nifer o wagenni ‘y ryn’ sydd yn cludo llechi o’r gwahanol chwarelau i Finffordd a Phorthmadog ar Reilffordd Gul Ffestiniog fynd oddi ar y rheiliau ger y bont haearn ar Allt Dolrhedyn. Disgynnodd nifer ohonynt drosodd i’r ffordd y rhai a faluriwyd yn fawr. Nodwyd hefyd bod llechi o faintioli anghyffredin yn rhai o’r wagenni a byddai’r golled yn enfawr. Yn ffodus, ni anafwyd neb. Dywedir mai achos y ddamwain oedd ci yn gorwedd ar y cledrau. Bu’n rhaid cael nifer o ddynion i glirio’r ffordd islaw yn ogystal â’r rheilffordd. 

- - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 2024

Nabod Cymru

Son am benwythnos a hanner! Ar ddiwedd Medi daeth cefnogwyr yr ymgyrch annibyniaeth o bell ac agos i ŵyl Nabod Cymru a drefnwyd gan YesCymru Bro Ffestiniog.

Achlysur agoriadol y penwythnos oedd noson gyntaf yng cyfres ddiweddaraf y nosweithiau Caban poblogaidd, y tro hwn yn CellB, er mwyn sicrhau lle i’r gynulleidfa fwy.

Daeth dwsin neu fwy o gefnogwyr o Ferthyr Tudful, nifer o Gaernarfon (sydd wedi eu hysbrydoli i gynnal penwythnos eu hunain yn y dyfodol!), eraill o Ddinbych, Sir y Fflint a llawer man arall, yn ogystal ag aelodau a chefnogwyr lleol i lenwi ystafell fawr yr hen lys ynadon, i fwynhau gwledd o ganu arbennig a chyflwyniadau teimladwy i bob cân gan Gai Toms, a sgwrs ddifyr ac angerddol iawn gan ein haelod seneddol Liz Saville Roberts. 

Roedd criw Pizza Stiniog, a’r cwmni crempogau Llydewig lleol Cwt Carlwm yno i fwydo’r criw brwdfrydig. Ar ddiwedd ail set Gai, a’r gynulleidfa’n morio canu efo fo, cafwyd canu mwy anffurfiol yn y bar, a symud i orffen y nos efo cyd-ganu gwych yn y Meirion, dan arweiniad y canwr gwerin Gwilym Bowen Rhys.

Er fod ambell un yn hwyr yn noswylio, daeth criw da at ei gilydd drannoeth i fwynhau brecwas hamddenol braf yng Nghaffi Mari fore Sadwrn, a manteisio ar ei chynnig caredig o 10% i ffwrdd i gefnogwyr annibyniaeth! O fanno, rhannodd y criw yn ddau: rhai yn cerdded efo Dafydd Roberts i Gwmorthin a chael hanes y cwm a manylion gwaith Cymdeithas Archeoleg Bro Ffestiniog yn cloddio a chynnal gwaith cadwraeth ar rhai o’r adeiladau yno. Taith y mentrau cymunedol oedd gan yr hanner arall, dan ofal Ceri Cunnington, yn ymweld â rhai o safleoedd Antur Stiniog, Y Dref Werdd a Chwmni Bro Ffestiniog.

Cafwyd sgwrs agos atoch rhwng Delyth Gray a Dewi Prysor am waith creadigol y nofelydd lleol yn Siop Lyfrau’r Hen Bost, a’r gynulleidfa’n cael cyfrannu at y trafod dros baned a chacen gri wedyn. A symud o fanno wedyn i Dŷ Coffi Antur Stiniog am drafodaeth gonest a brwd am ddyfodol Cymru a be fyddai annibyniaeth yn ei olygu i ni fel cenedl. Ar y panel oedd y cynghorydd sir prysur Elfed Wyn ap Elwyn, ein haelod yn Senedd Cymru Mabon ap Gwynfor, Gaynor Jones ar ran Yes Cymru, a Colin Nosworthy yn cynrychioli Melin Drafod, y think-tank annibyniaeth. Cadi Dafydd oedd yn eu holi ar ran Golwg360.

I gloi’r penwythnos ymunodd pawb efo’r grŵp offerynol Acordions Dros Annibyniaeth am noson o ganu hwyliog yn y Pengwern. Roedd y dafarn yn orlawn a phawb yn canu’i hochr hi. Achlysur arbennig i gloi penwythnos ardderchog.

Diolch o galon i Rhys CellB a chriw Pizzas Stiniog, a Nia o Hostel Cell; i Rhodri a Selene, Cwt Carlwm; i Delyth a’i staff yn y Meirion; Mari a staff Caffi’r Llyn; Dafydd, Ceri, Gwenlli, Prysor a Calfyn ar y teithiau; Elin, Cadi a Sioned yn Siop Lyfrau’r Hen Bost; Ronwen, Michaela, a Helen yn Antur Stiniog (ac i’r bwrdd am y bws mini); a Gwynfor a chriw Y Pengwern; i Delyth a Cadi am gyflwyno’r trafodaethau ac i bwyllgor bach gweithgar YesCymru Bro Stiniog. Pob un, a mwy, wedi cydweithio’n gymwynasgar i greu penwythnos gofiadwy i bawb.
- - - - - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 2024

Be Ydy Gwerth Eich Papur Bro i Chi?

Tybed faint o werth ydach i’n rhoi ar eich papur bro? 

Yn sicr mae’r mwyafrif llethol o ddarllenwyr Llafar Bro, eich papur bro, yn gweld gwerth i’r papur gan eich bod yn cysylltu â ni’n gyson ac mae modd mesur wrth gwrs llwyddiant y papur o edrych faint o gopïau sy’n cael eu gwerthu, faint mae busnesau’r fro yn ei fuddsoddi yn y papur trwy hysbysebu a hynny’n gyson, beth yw’r ymateb ar y stryd i Llafar ac er nad ydym yn gofyn am gyfraniad mae darllenwyr Llafar yn fisol yn anfon arian atom i ddiolch ac thrwy hynny sicrhau dyfodol y papur. 

Mae mwy o fusnesau yn hysbysebu yn eich papur bro chi nag mewn unrhyw bapur bro arall yng Nghymru. Mae gan bob ardal yng Nghymru eu papur bro ac mae 57 ohonynt, papurau misol i gyd ac mae dros 35,000 o gopïau yn cael eu gwerthu bob mis. Dan ni’n gyfarwydd â rhai cyfagos … Yr Wylan, Llanw Llŷn, Yr Odyn, Y Gadlas etc.. Bydd Llafar Bro yn dathlu 50 mlynedd o wasanaethu'r ardal hon yn 2025. Gwelwyd fflyd o bapurau bro yn cael eu sefydlu ynghanol y 1970au a’r papur diweddaraf i gael ei sefydlu yw Llygad y Dydd yn ardal Dolgellau yn 2018.

Mae Llafar wedi newid yn sylweddol yn ystod y cyfnod hwn o fod yn fenter pan oedd criw o bobl yn ymgasglu ar ddiwedd bob mis i gasglu newyddion, ei deipio a’i bastio ac yn gosod yr holl newyddion yn barod i gael ei argraffu. Gwaith caled a digon diflas ond roedd tân yn eu calonnau a chwarae teg iddyn nhw i gyd, fe wnaethon gymwynas fawr a’u hardal. Erbyn heddiw mae pethau wedi newid yn sylweddol ac mae Llafar Bro, ynghyd â’r papurau eraill, yn defnyddio'r dechnoleg ddiweddaraf i gyhoeddi. 

Mae pob copi mewn lliw ac mae’r wasg yn gosod ac argraffu'r papur erbyn hyn a phob golygydd yn anfon yr holl erthyglau a newyddion i mewn dros y we a does dim angen mynd a dim … yn gorfforol … i’r wasg bellach. A gwaith golygydd fel fi yw, yn syml, golygu'r testun, sicrhau nad yw yn rhy hir, ei fod yn gweddu, ei gywiro os oes angen ac yn aml chwilio am storïau fyddai’n difyrru ac yn rhoi gwybodaeth i’r darllenydd a sicrhau nad oes unrhyw enllib neu dorri’r gyfraith yn ddim a gyhoeddir. Mae’r papur wedi ei weddnewid. 

A sut meddech chi mae modd cyhoeddi papur misol fel hwn am ddim ond £1 y mis?

Wel, cwestiwn da … dan ni’n gorfod cadw golwg ar y pris yn gyson ond does dim oll fedrwn ni wneud efo tanysgrifiadau drwy’r post … dach chi i gyd yn gwybod cymaint mae cost postio wedi codi yn y blynyddoedd diwethaf, ond mae pris y papur yn eithriadol o resymol o ystyried yr holl dechnoleg sy’n cael ei ddefnyddio i’w gynhyrchu. (Gyda llaw, mae modd i chi gael eich copi yn ddigidol gyda e-bost gan osgoi talu am bostio). 

Mae’r Daily Post yn costio £1.70 bob dydd a dros £2 ar Sadyrnau ac mae’r Cambrian News yn £1.65. Mae’r rhain yn bapurau mwy o faint wrth gwrs ond mae Llafar Bro yn canolbwyntio ar ein hardal ni yn gyfan gwbl ac yn bwysig, mae i gyd yn Gymraeg, iaith bob dydd y mwyafrif llethol o drigolion yr ardal. Mae pris yn bwysig a rhaid i’r papur gael ei weld fel ei fod yn fforddiadwy a choeliwch i fi dan ni’n gneud popeth yn ein gallu i gadw’r pris i lawr a hynny heb niweidio’r papur ei hun. Mae’n rhaid i bobl licio’r papur hefyd a da ni’n wastad yn cyflwyno colofnau newydd ac ymateb i ofynion ein darllenwyr … da ni’n gwneud ein gorau i wneud y papur yn ddifyr a diddorol … ac mae eich awgrymiadau yn help mawr.

Fe soniais fod rhyw 35,000 o gopiau yn cael eu cyhoeddi yn fisol dros Gymru, gwych meddech chi ond ia, mae gwerthu copïau yn holl bwysig. Mae’n debyg fod y nifer sy’n darllen y papurau bro deirgwaith os nad mwy, yn uwch na nifer y copïau sy’n cael eu gwerthu. Mae’n draddodiad yng Nghymru, a hwyrach ymhob man in roi bethyg copi i ffrindiau, teulu a chymdogoin … mae’r ardal hon yn cynnwys cymdeithas glos ac wedi bod erioed a phobl yn dibynnu ar ei gilydd a pheth naturiol yw benthyg yn de? Pe byddai pawb sy’n gweld Llafar Bro yn prynu copi basa gennym ddsbarthiad o thua 1500 a mi fasa hynny’n gwneud gwahaniaeth mawr. Pe bawn yn medru gwneud elw byddai modd cyhoeddi mwy o dudalennau ac amrywio’r cynnwys. 

Ga’i apelio atoch i brynu copi bob mis am £1 y copi yn hytrach na benthyg copi gan rhywun arall a hefyd annog rhai nad ydynt yn darllen Llafar Bro i'w brynu. Dan ni angen codi nifer y darllenwyr a phryniant i sicrhau dyfodol y papur. Mae popeth sy’n cael ei brintio ar bapur bellach dan fygythiad gan dechnoleg newydd a rhaid addasu a chadw i fyny i sicrhau llwyddiant ac mae hyn yn costio. Does dim bwriad gennym godi pris y papur ond annog mwy o bobl i brynu copi a mi fyddai hynny’n cynyddu incwm y papur wrth gwrs. 

Ers talwm roedd gennym ddosbarthwyr oedd yn mynd rownd tai yn fisol yn gwerthu copïau ac roedd y sustem honno’n gweithio’n wych. Erbyn heddiw, mae pethau wedi newid ac mae’n anodd iawn cael dosbarthwyr fel hyn i wneud y gwaith yn fisol ond mae rhai yn mentro a helpu fel hyn a diolch iddynt ond mae angen mwy, hyd yn oed jyst dosbarthu yn fisol mewn un stryd neu grŵp o dai- cysylltwch os medrwch wneud rhywbeth bach fel hyn i helpu-byddai dosbarthiad y papur yn cynyddu’n syth petai hyn yn digwydd. 

Mae digon o siopau yn yr ardal a thu hwnt sy’n gwerthu Llafar ac mae copi o fewn cyrraedd pawb.

Dyma pam yr oeddwn yn gofyn ar y dechrau: Be ydy gwerth eich papur bro i chi? 

Mae angen eich help arnom…a’r help mwyaf yw prynu mwy o gopiau a helpu i ddosbarthu. Meddyliwch am y peth ac ystyriwch eich colled a cholled y fro petai’r papur yn darfod.
Felly prynwch eich copi ac annogwch eraill i brynu copi yn ogystal
TVJ

Lleufer o fri – llafar y fro- yn hwn
         Mae heniaith bob Cymro
   Yn weddus boed iddo
  Wen y byd, a gwyn y bo

Rhoed papur i’n cysuro- a’i ddoniau
        A’i ddeunydd di-guro
   Hir fo’i oes, a rhown groeso
   Hael a brwd i arlwy bro.

Gorau llen a ddarllenwn-ohonno
         Yn hynaws myfyriwn,
   Ei olud eto welwn
   A chofir yn hir am hwn

Siôn Gwyndaf

(Cyhoeddwyd yr englynion brwdfrydig uchod i’r papur bro yn y rhifyn cyntaf, Hydref 1975)
- - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 2024