Lle mae ein trysorau?

Mae’n debyg eich bod chi’n gyfarwydd ag ymdrechion y Groegiaid i gael Marmorau’r Parthenon yn ôl i Athen neu ymgyrch y Nigeriaid i adennill Creiriau Efydd Benin, ac efallai eich bod chi wedi clywed am y galwadau diweddar i ddychwelyd Mantell yr Wyddgrug a Tharian Moel Hebog i Gymru ond oeddech chi’n gwybod fod yna sawl gwrthrych hanesyddol o’r ardal hon hefyd yn yr Amgueddfa Brydeinig yn ogystal ag yn Amgueddfa Genedlaethol Cymru.

Mae’r crair hynaf o’r ardal hon yn yr Amgueddfa Genedlaethol yn dyddio’n ôl i’r cyfnod Neolithig, rhwng 4000-2500CC, cyfnod y beddrodau megalithig sydd i’w gweld hyd heddiw ar hyd arfordir Meirionnydd. Yr hyn sydd i’w gael yno yw bwyell garreg a gafodd ei darganfod ger Llyn Stwlan, a beth sydd yn ddiddorol am y fwyell benodol hon yw ei bod yn dod yn wreiddiol o Langdale yng Nghumbria lle roedd yna ddiwydiant bwyelli pwysig.

Cafodd y gwrthrych hynaf o’r ardal yn yr Amgueddfa Brydeinig ei ganfod ychydig y tu allan i ddalgylch y papur hwn ond gobeithio y gwnewch chi faddau i mi: Bwyell Fflat Penrhyndeudraeth yw hon, bwyell addurnedig sy’n dyddio’n ôl i’r Oes Efydd Gynnar, 2500-2000CC, mae bwyelli o’r fath yn gysylltiedig â phobl y diodlestri (biceri), grŵp o bobl a gyrhaeddodd Brydain o tua 2500CC ymlaen gan ddisodli’r trigolion blaenorol bron yn gyfan gwbl.

Llun Amgueddfa Brydeinig, trwy drwydded CC BY-NC-SA 4.0

Gan aros yn yr Oes Efydd Gynnar, yn yr Amgueddfa Brydeinig mae yna gyllell efydd (uchod) a gafodd ei darganfod yn Ffestiniog, dydy’r gyllell ei hun ddim yn rhyw arbennig iawn ond mae yna stori ehangach yn gysylltiedig â hi gan iddi gael ei darganfod gydag wrn golerog (collared urn), nodwydd bren a charreg gallestr; yn anffodus dim ond y gyllell sydd wedi goroesi er bod llun pensil o’r wrn yn bodoli, a honno’n un hynod o drawiadol.

Y gwrthrychau mwyaf cyffredin o’r ardal hon yn yr Amgueddfa Brydeinig yw palstafau, mae tair o’r rhain i’w cael yno ac mae sawl un o’r ardal yn yr Amgueddfa Genedlaethol hefyd. Math o fwyell ydy palstaf a buon nhw’n cael eu defnyddio yn rhan hwn o Gymru am gyfnod maith, o tua 1500CC hyd at ddiwedd yr Oes Efydd a thu hwnt, maen nhw’n ddarganfyddiadau gweddol gyffredin drwy Wynedd gyfan. O’r tair palstaf yn yr Amgueddfa Brydeinig mae un o Drawsfynydd, un o Faentwrog ac un o Ffestiniog gyda’r olaf yn cael ei chysylltu â Beddau Gwyr Ardudwy er bod y gwrthrychau hyn dros fil o flynyddoedd yn hŷn na’r henebion hynny.

Celc Cwm Moch. Llun Amgueddfa Brydeinig

 

Mae’n debyg mai un o’r casgliadau mwyaf hynod o’r ardal hon yw Celc Cwm Moch sydd hefyd yn yr Amgueddfa Brydeinig, mae’r celc penodol hwn yn cynnwys tri chleddyf main (rapier) a blaen gwaywffon ddolennog (basal looped spearhead). 

 

Cafodd y celc -sy’n dyddio i’r Oes Efydd Hwyr- ei ddarganfod o dan garreg yng Nghwm Moch, Plwyf Maentwrog, roedd Cwm Moch yn rhan o lwybr pwysig cynhanesyddol o’r arfordir ac mae’n debyg i’r celc gael ei guddio am ryw reswm neu’i gilydd o bosib i’w diogelu rhag lladron.

 

 

Erbyn diwedd yr Oes Efydd mae mathau newydd o arfau yn dechrau ymddangos yng Nghymru ac yng ngweddill Prydain, un o’r rhain yw’r cleddyf hardd o Benrhyndeudraeth sydd yn yr Amgueddfa Genedlaethol. Gelwir y math hwn o gleddyf yn Gleddyf Ewart Park ar ôl celc pwysig a gafodd ei ddarganfod yn Ewart Park yn Northumberland, ac mae’r enghraifft o Benrhyn mewn cyflwr arbennig gyda thyllau’r rhybedi oedd yn dal y carn yn dal i’w gweld. Mae cleddyf arall pur debyg o Ddolwyddelan i’w gael yn yr Amgueddfa Brydeinig, yn yr engraifft honno mae blaen y cleddyf wedi cael ei blygu o bosib fel rhan o ddefod i’w ddatgomisiynu.

Math arall o erfyn sydd yn ymddangos yn y cyfnod hwn yw’r fwyell soced, roedd y rhain yn hynod o boblogaidd yn ne Cymru ac mae cannoedd o enghreifftiau wedi cael eu darganfod yno, ond yn y gogledd maen nhw’n llawer mwy prin gyda’r palstaf yn parhau i gael ei defnyddio, mae’r unig enghraifft o’r ardal hon o Gae Glas yn Nhrawsfynydd ac mae hi yn yr Amgueddfa Genedlaethol.

Llun o replica Llys Ednowain o wefan y BBC

O symud ymlaen ychydig mewn hanes mae gwrthrychau o’r Oes Haearn yn llawer mwy prin na rhai o’r Oes Efydd, yn bennaf oherwydd natur y gwrthrychau eu hunain, ond er hynny mae yna un gwrthrych o’r ardal sydd o bwys cenedlaethol os nad rhyngwladol a Thancard Trawsfynydd yw hwnnw. Mae’r tancard sydd wedi’i wneud o ddarnau o ywen wedi’u gorchuddio ag efydd yn dyddio’n ôl i tua 100CC, mae iddo faint sylweddol ac mae ganddo lawer o addurniadau o arddull La Tène, arddull sydd yn aml yn cael ei ystyried yn un Celtaidd. Mae’r tancard a gafodd ei ddarganfod yn y 1850au wedi newid dwylo sawl gwaith ers hynny a bellach mae’n eiddo i Amgueddfeydd Lerpwl, er fy mod ar ddeall ei fod ar fenthyg yn Sain Ffagan ar hyn o bryd.

A dyna i chi drosolwg bras o rai o’r creiriau cynhanesyddol sydd wedi cael eu darganfod yn yr ardal hon. Cafodd y rhan fwyaf o’r creiriau hyn eu darganfod gryn amser yn ôl ond mae gwrthrychau cynhanesyddol yn dal i gael eu darganfod o bryd i’w gilydd. Mae’r Portable Antiquities Scheme yn gwneud gwaith ardderchog o gofnodi’r canfyddiadau hyn ac mae eu gwefan yn drysorfa o greiriau o bob oed, felly os dewch chi o hyd i rywbeth ryw dro byddwch yn siŵr o roi gwybod iddyn nhw ac fe wnan nhw ei ychwanegu at y wefan i bawb gael ei fwynhau.

Siôn Tomos, Llawrplwyf, Trawsfynydd. Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2022

Gallwch ddilyn Siôn ar Trydar- @SPTomos -lle mae'n ysgrifennu am hanes Cymru, archeoleg a dychwelyd creiriau.