'Gwlad Rhyfel'

Dau ddarn o Llafar Bro, a bron degawd rhyngddynt, yn trafod yr un maes, a'r un awdur.


Y FAINC SGLODION- Y Cymry a Brodorion America

Cafodd aelodau'r Fainc eu tywys dros For Iwerydd at berthynas rhai o Gymry'r 19eg ganrif â'r Americanwyr brodorol.

Brodor o Cincinatti, Ohio, sydd bellach yn Athro yn Adran y Gymraeg ym Mhrifysgol Bangor yw Jerry Hunter. Y mae wedi ehangu'n sylweddol ein hymwybyddiaeth o'n lle fel cenedl ymysg cenhedloedd.

Aeth y darlithydd a ni'n ol tua canrif a hanner, i faes o ddiddordeb arbennig iddo, blynyddoedd Rhyfel Cartref yr America, 1861-1865. Yn y pedair mlynedd hynny, ymddangosodd tua 10,000 o gyhoeddiadau Cymraeg yn yr Unol Daleithiau. Er mai cynharol ychydig oedd nifer y Cymry Cymraeg o fewn poblogaeth oedd yn cynyddu'n gyflym, cyhoeddid yr wythnosolyn Y Drych* yn Utica, talaith Efrog Newydd, ac ymddangosai tri misolyn sylweddol. Roedd tua 300 o gapeli Cymraeg yno bryd hynny.

Gydol y ganrif honno, roedd y Cenhedloedd brodorol yn cael eu gwthio tua'r gorllewin. Gogledd talaith Georgia oedd tiriogaeth y Cherokee hyd yr 1830'au,  mynnai Llywodraeth UDA eu symud fil o filltiroedd tua'r gorllewin i Tenesee: glanhau ethnig creulon. Roedd arweinwyr galluog a hyddysg ymhlith y Cherokee, ac enillasant achos yn yr uchel lys, ond llwyr anwybyddodd yr Arlywydd Jackson hynny.

Wedi i Evan Jones, oedd yn hanu o Sir Frycheiniog ymfudo i Philadelphia, aeth i genhadu ymhlith y Cherokee ym mynyddoedd Gogledd Carolina. Fo a'i deulu yn unig, o blith y cenhadon, a arhosodd ymysg y brodorion. Daeth ef yn rhugl yn iaith y Cherokee, ac roedd yn gyfaill mawr a'r pennaeth. Prynodd wasg argraffu a chyfieithu Taith y Pererin i'r iaith frodorol.

Ef oedd yr unig ddyn gwyn a ddysgai blant y Cherokee trwy gyfrwng eu hiaith eu hunain. Yn wahanol i rai o arweinwyr y Cymry a lyncodd bropaganda Sefydliad y dyn gwyn, gwelsai Evan Jones dwyll a thrais y mudo gorfodol ac ysgrifennodd yn frwd am y creulondeb.


* llun o wefan y BBC- dyma ddolen:  Y Drych
Darn gan DBJ o rifyn Mawrth 2014 yw'r uchod (addasiad).


LLWCH CENHEDLOEDD- Y Cymry a Rhyfel Cartref America

Llun- Gwasg carreg Gwalch

'Nol yn 2003 darlledodd S4C gyfres Y Cymry a Rhyfel Cartref America** gan 'Cwmni Da', yn seiliedig ar ymchwil Jerry Hunter, a chyhoeddwyd llyfr ganddo i gyd-fynd a'r rhaglenni ardderchog (Carreg Gwalch). Fel un o lannau Afon Ohio, "yr hen ffin rhwng taleithiau caeth y De a thaleithiau rhydd y Gogledd", roedd aelodau o'i deulu wedi ymladd ar y ddwy ochr, a "straeon am y rhyfel yn rhan o hanes" ei deulu.

Ysgrifennodd VPW y darn isod yn Llafar Bro, Medi 2004 (cofiwch bod yr ol-rifynnau i gyd ar gael yn llyfrgell y Blaenau), yn tynnu sylw at bytiau perthnasol yn y llyfr uchod, sy’n cyfeirio at ein milltir sgwar:

STINIOG A RHYFEL CARTREF AMERICA

Yng nghyfrol hynod ddiddorol Jerry Hunter ar y Cymry a Rhyfel Gartref America ‘Llwch Cenhedloedd’  rhoddir sylw i rai o Flaenau Ffestiniog oedd â chysylltiad a’r rhyfel.

Ar dudalen 251 ceir cyfeiriad at Rowland Walters, brodor o Stiniog oedd wedi ennill cryn enwogrwydd fel bardd yn eisteddfodau America, dan yr enw barddol Ionoron Glan Ddwyryd. Pan ddechreuodd y rhyfel roedd Rowland yn 42 oed, ac nid ymrestrodd â’r fyddin. Ond, serch hynny bu i sawl darn o farddoniaeth o’i law ymddangos ym mhapurau Cymraeg America a’r hen wlad i atgoffa’r darllenwyr o erchyllterau’r rhyfel honno, ynghyd a marwnadau i’r dynion a gollwyd ar faes y gad.

Gwelir cofnod o’r teulu ‘Walter’ yng nghofnodion cyfrifiad 1851 Blaenau Ffestiniog, yn trigo yn Cefn Faes House. Cofnodwyd fod Rowland, chwarelwr 32 oed, yn byw yno gyda’i rieni, brawd a dau wyr a wyres i’w rieni. Tybir iddo ymfudo i’r Amerig y flwyddyn ddilynol 1852. Bu farw yn Fairhaven, Vermont ym Mawrth 1884.

Gwelir cyfeiriad yn y llyfr hefyd (tt.236 i 238) at Joseph Humphrey Griffiths, genedigol o Flaenau Ffestiniog a oedd wedi ymfudo gyda’i deulu i’r Amerig pan oedd yn blentyn, ac wedi ymrestru â’r ‘5th Iowa Cavalry’ pan oedd yn 18 oed yn ôl yr awdur. Dywed iddo gael ei gymryd yn garcharor i ganolfan carcharorion rhyfel yn Andersonville, lle bu farw dan amgylchiadau erchyll, a chladdwyd ef ym mynwent y carchar. Cyhoeddwyd penillion a gyfansoddwyd gan ei dad er cof amdano yn un o bapurau Cymraeg America y cyfnod. Mae enw Joseph i’w weld ar gofnodion cyfrifiad Blaenau Ffestiniog am 1851, yn blentyn pedair oed gyda’i rieni, Humphrey a Margaret Griffiths a chwaer bump oed, yn rhif 2 Uncorn yng nghanol y dref.

Enwau eraill o’r Blaenau a ddygid i sylw yw Owen M. Thomas ac Elinor ei wraig, ‘gynt o Ddolgarregddu, Ffestiniog’, a oedd wedi mudo i Fairhaven. Yn y gyfrol ceir cofnod o gydymdeimlad y ‘Cenhadwr Americanaidd’ â’r teulu o golli eu mab 17 oed, John, milwr gyda’r 5ed gatrawd o wirfoddolion Vermont, a laddwyd ym mrwydr Wilderness, Virginia, ar Fai 5, 1864.

Tybed a oes disgynyddion i’r teuluoedd uchod yn dal i fyw yn yr ardal? Gadewch i’r ‘Llafar’ wybod os ydych yn perthyn.        


** Dolen S4C