Llwyddiannau Eisteddfodol!

CADAIR PANTYFEDWEN 

Llongyfarchiadau gwresog iawn i Iwan Morgan, awdur ein colofn fisol ‘Rhod y Rhigymwr’ - a golygydd rhifynnau Mai a Mehefin o Llafar - ar ei lwyddiant arbennig yn ennill cystadleuaeth y Gadair yn eisteddfod fawr Pontrhydfendigaid eleni. 

‘Ynys’ oedd y testun a dewis Iwan fu llunio cyfres o gerddi yn hel atgofion - y dwys a’r digri - am ei ymweliadau â’r Ynys Werdd, a hynny dros sawl blwyddyn bellach, a’r cymeriadau hynod y bu iddo fo a’i gyfeillion eu cwarfod yno. Dyma fel mae’n cychwyn -

     Ynys Werdd y gerdd a’r gân,
     hi yw’n nefoedd a’n hafan,
     Yno dychwelwn ninnau – at griw ffraeth
     a miri odiaeth hen gymeriadau. 

 

Mae Iwan yn cynganeddu’n hynod o rwydd a llithrig; hyd yn oed yr enwau Gwyddelig! Fel ag yn y llinell hon, er enghraifft -‘Am Dun Laoghaire o Gaergybi ar gwch’  - a derbyniodd glod haeddiannol am ei gamp gan y prifardd Twm Morys yn y feirniadaeth o’r llwyfan! Does ond gobeithio y caiff darllenwyr Llafar Bro gyfle buan i ddarllen mwy na’r pigion byr sydd yma. 

Iwan hefyd a enillodd gystadleuaeth yr englyn, ar y testun ‘Cwrdd Gweddi’, a dwi’n cymryd yr hyfrdra o ddyfynnu hwnnw’n ogystal –

Yn wylaidd, ymdawelu - yma wnawn
Mewn hwyl i gysylltu,
A deialwn yn deulu
I alw’n Tad ar lein y Tŷ.

Ia, tipyn o gamp!
Geraint Vaughan Jones
- - - - - - - 

TLWS YR IFANC EISTEDDFOD MÔN
Mae’n fraint eto’r mis yma cael llongyfarch y ferch ifanc amryddawn o Drawsfynydd - Elain Rhys Iorwerth. Ei champ lenyddol ddiweddara oedd ennill Tlws yr Ifanc yn Eisteddfod Môn, Bro Seiriol a gynhaliwyd yn ddiweddar. 

Y dasg a osodwyd i’r llenorion ifanc oedd cyflwyno dau ddarn o waith creadigol yn cynnwys y ffurfiau canlynol - stori fer, dyddiadur, cerdd, portread, monolog, ymson neu bennod gyntaf o nofel.

Dyma ddwedodd y beirniad, Nia Haf, wrth ddyfarnu’r Tlws i  Elain am y ddau ddarn llenyddol a gyflwynodd i’r gystadleuaeth - Byw yn y Gorffennol a Llanw:

‘Dyma dwi am eu gwobrwyo yma - storïau sy’n teimlo fel ffrind yn siarad hefo fi, storïau go iawn, yn iaith pob dydd pobl arbennig ein hardal ni. Yng nghasgliad Myfi Aran dwi’n teimlo’r bywyd go iawn ‘na, yr awch i rannu syniadau go iawn am y byd hefo fi, a mae’r ddawn o wneud hyn, yn fy marn i, yn cyffwrdd yn fwy nag unrhyw stori ffantasi gymhleth’. 

Yn ogystal â llenydda, mae Elain wedi ennill nifer fawr o wobrau fel cantores hefyd. Mae hi bellach yn adnabyddus yn genedlaethol fel cerdd dantiwr, cyflwynydd caneuon gwerin a chaneuon allan o sioeau cerdd. Hi hefyd ydy prif leisydd y grŵp ‘Mynadd’. 
Rhydian Morgan

- - - - - - -
ANRHYDEDDAU’R ORSEDD, WRECSAM
 Llafar Bro Mehefin ar fin mynd i’r cysodydd, cyhoeddwyd Anrhydeddau’r Orsedd 2025. Bydd dau sy’n gysylltiedig â’r ardal yn cael eu hurddo yn Eisteddfod Genedlaethol Wrecsam ddechrau Awst. 

Dyma fel y cyflwynir nhw ar wefan Cymru Fyw:

 Y wisg werdd i Rhys Cell

“Does neb fel Rhys Roberts, Blaenau Ffestiniog am hyrwyddo ac atgyfnerthu'r celfyddydau ymysg pobl ifanc yn ei gymuned leol. Mae'r plant sy'n dod drwy raglenni Rhys yn cael eu hymbweru i deimlo balchder yn eu bro, ac mae'n cynnig cefnogaeth a chyfeiriad iddynt – ac yn credu yn eu potensial nhw. Mae hefyd yn aelod o'r band, Anweledig, sydd wedi ail-ffurfio i chwarae yn yr Eisteddfod eleni”.

Y wisg las i Llinos Gwefus

“Does neb wedi gwneud mwy i gefnogi cymunedau Croesor, Llanfrothen a Phenrhyndeudraeth na Llinos Griffin. Hi hefyd oedd yn gyfrifol am greu Hwb Croesor, sydd bellach yn grŵp o dros 30 o wirfoddolwyr, ac mae hi hefyd yn athrawes Gymraeg uchel ei pharch sy'n ysbrydoli ei dysgwyr gan sicrhau eu bod yn credu fod ganddynt gyfraniad gwerthfawr i'w wneud i'r Gymraeg a'n diwylliant”. 

Llongyfarchiadau gwresog i’r ddau! Haeddiannol iawn yn wir!

Stolpia -Tafarn y Wynnes Arms

Pennod arall o golofn reolaidd Steffan ab Owain

Sylwi yn Llafar Bro mis Ebrill bod menter cymunedol yn anelu i brynu ac adfer yr hen dafarn. Efallai y byddai un ddau o eiriau am ei hanes o ddiddordeb i rai ohonoch. 

Credaf mai yn y flwyddyn 1867 yr agorwyd y dafarn gan David Williams, Tyddyn Gwyn; cyn-chwarelwr a ffermwr. Bu ef a’r teulu yn ei chadw am flynyddoedd a dilynwyd hwy gan deulu Hughes. Daeth yr enw Wynne/Wynnes ar y dafarn ar ôl perchennog stâd Pengwern, sef Fletcher Wynn/Wynne. 

Gyda llaw,  cyfeirid ati fel ‘Y Ring’ gan yr hen bobol, fel y byddid yn galw North Western Hotel yn ‘Ring Newydd’. Tarddiad y gair Ring yw ‘Yr Inn’. Enghraifft arall yw’r gair bin a drodd yn ‘bing’ ar lafar gan y ffermwyr am alai, neu rodfa mewn beudy.

Tybed ai David Williams yw’r gŵr yn nrws y gwesty?

Bu amryw o dafarnwyr yn cadw’r Wynnes tros y blynyddoedd ac erbyn yr 1940au, neu ychydig yn  ddiweddarach, cedwid hi gan Mr a Mrs Bryan Bell fel y gwelir ar yr hysbyseb canlynol. Tybed a oes rhywun yn eu cofio yno?

Nid ymhell oddi wrth y gwesty yn y 19 ganrif ac ar y gongl lle byddai siop Dei Gruff, ceid tollborth bach a chlwyd (giât) ar draws y briffordd lle byddid yn gorfod talu i fynd drwyddi. Diddymwyd y tollbyrth yn lleol yn yr 1880au ac aed â’r giat oddi yno. Sylwodd rhywun ymhen blynyddoedd wedyn, sef rhyw dro yn y 1970au, os cofiaf yn iawn, bod y giât ar dir y Wynnes Arms a hysbyswyd y tafarnwyr a oedd yno y pryd hwnnw ei bod o werth hanesyddol. 

Gwerthwyd y giat i rywun o gyffiniau Ironbridge, ac ar ôl gwneud ychydig o waith ymchwil, deuthum i wybod ei bod yn Amgueddfa Blists Hill. Bum yno yn y 1990au a holais amdani hi,  a thynnais ei llun gan ei bod wedi ei gosod ger hen dollborth a  ddaeth o ran arall y wlad. Os cofiaf yn iawn, dyma lun ohoni yn ôl y swyddogion yno.

- - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mai 2025

Dyfodol Sgotwrs Stiniog

PRYDER AM DDYFODOL CYMDEITHAS ENWEIRIOL Y CAMBRIAN

Cymdeithas Enweiriol y Cambrian yma’n y Blaenau ydy un o glybiau pysgota hynaf Cymru. 
Mae'r clwb yn dweud fod angen gwario hyd at £100,000 i uwchraddio'r argae ar Lyn Ffridd y Bwlch ger y dref oherwydd rheolau newydd a ddaeth i rym yn 2017 - ond does ganddyn nhw ddim yr arian i wneud hynny. Maen nhw’n honni mai’r llyn yn unig sy’n eiddo i’r Gymdeithas, ac mai Cwmni Breedon ddylai fod yn gyfrifol am yr argae.

Mewn ymateb dywedodd Breedon: 

"Yn dilyn cyfarfod efo'r clwb pysgota dros ddeunaw mis yn ôl, mae safbwynt Breedon yn parhau i fod nad oes gennym ni unrhyw berchnogaeth na rheolaeth o'r llyn."

Gofynnwyd ond ni chafwyd ymateb gan Cyfoeth Naturiol Cymru ynglŷn â Llyn Ffridd y Bwlch.
Dywedodd Llywodraeth Cymru mai ‘Nod Deddf Cronfeydd Dŵr 1975 yw amddiffyn pobl rhag rhyddhau dŵr heb ei reoli o gronfeydd dŵr uchel.’

Mae'r traddodiad o bysgota yn mynd yn ôl yn bell iawn yn hanes Blaenau Ffestiniog a'r ardal - fe sefydlwyd y gymdeithas 147 o flynyddoedd yn ôl. Ar hyn o bryd mae ganddyn nhw dros gant a hanner o aelodau o bob oed ac mae'r clwb yn cynnig pob math o ddyfroedd i'w haelodau bysgota.

Roedd Llyn Ffridd yn arfer bod yn rhan o waith chwarel y Gloddfa Ganol, ond fe brynwyd y llyn gan y gymdeithas yn saithdegau'r ganrif ddwetha. Mae Cymdeithas Enweiriol y Cambrian eisoes wedi gwario £11,000 ar adroddiad cychwynnol i gyflwr yr argae. Yn ôl Darren Williams, ysgrifennydd y clwb pysgota, fel rhan o'r rheolau newydd, bydd angen lleihau dyfnder y llyn ac uwchraddio'r argae ei hun.

Mae Mabon ab Gwynfor, Aelod o'r Senedd dros Ddwyfor a Meirionnydd, wedi bod yn gweithio'n agos efo'r Gymdeithas ar y mater. Dywedodd ei fod yn hynod o bryderus am ddyfodol y clwb pysgota.

Ychwanegodd nad eiddo'r clwb pysgota ydy'r argae, ac mai cyfrifoldeb dros y llyn a'r dŵr sydd ynddo sydd ganddynt - ac nid dros yr argae.

"Felly mae'n rhaid i rywun gymryd cyfrifoldeb dros yr argae ei hunan a gwneud yn siŵr ei fod o'n cael ei ddiogelu - boed hynna'n y chwarel neu bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn helpu allan. Ond mae'n rhaid sicrhau parhad y clwb pysgota."

Dywed y Cynghorydd Elfed Wyn ab Elwyn, sy’n cynrychioli ward Bowydd a Rhiw ar Gyngor Gwynedd ei fod yn credu’n gryf mai dyletswydd Llywodraeth Cymru ydy cynorthwyo i dalu am y gwaith sydd angen ei wneud ar yr argae.

- - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mai 2025

Edrych Tuag at Borth Madryn

ENILLYDD YSGOLORIAETH PATAGONIA 2025

Nos Fawrth, Ebrill 1af, yn siambr y cyngor yn Y Ganolfan, dyfarnwyd Ysgoloriaeth Rawson Patagonia Cyngor Tref Ffestiniog i Cadi Dafydd. 

Mae Cadi wedi ei geni a’i magu yng Nghwm Teigl ac mae’n dal i fyw yn lleol. Fe’i haddysgwyd yn Ysgol Bro Cynfal, Llan Ffestiniog ac yn Ysgol y Moelwyn. Ar ôl treulio tair blynedd ym Mhrifysgol Aberystwyth yn astudio B.A. mewn Llenyddiaeth a Hanes Cymru, a derbyn gradd Anrhydedd Dosbarth Cyntaf, penderfynodd fynd ymlaen i gyflawni M.A. mewn Hanes Cymru gan ganolbwyntio yn ei thraethawd hir ar salwch meddwl a hunanladdiadau yn ardaloedd chwarelyddol gogledd Cymru rhwng c.1860 a 1914, gyda chryn sylw yn cael ei roi i brofiadau merched dyffrynnoedd Peris, Nantlle ac Ogwen, a bro Ffestiniog. 

Cadi Dafydd (canol y llun) ynghyd â’r Cynghorydd Rory Francis a’r pedwar beirniad, Ceinwen Humphreys, Anwen Jones, Nans Rowlands a Tecwyn Vaughan Jones

Ers pum mlynedd bu Cadi yn gweithio fel golygydd cyffredinol i’r cylchgrawn Cymraeg poblogaidd Golwg ac mae pob rhifyn wythnosol yn cynnwys erthyglau swmpus ganddi ar sawl pwnc. Y dyddiau hyn, yn ogystal, mae’n gweithio tridiau’r wythnos yn Siop Lyfrau’r Hen Bost ar y Stryd Fawr. Mae hefyd yn olygydd misoedd Ionawr a Chwefror Llafar Bro. 

Bydd Cadi yn teithio i Batagonia yn ystod eleni ac mae ei sgiliau newyddiadurol yn cyflwyno cyd-destun newydd i’r ysgoloriaeth hon. 

Pob lwc i Cadi yn Y Wladfa ac yn sicr bydd lluniau yn cyrraedd yn y man i ni eu cynnwys yn Llafar.
Tecwyn Vaughan Jones

 - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mai 2025

  

Un o Gapeli'r A470

Roedd Capel Peniel (MC), Ffestiniog (gradd II Cadw) yn rhan o’m magwraeth.

Yn ôl Coflein (cronfa ddata ar-lein Cofnod Henebion Cymru) codwyd yr adeilad gwreiddiol yn 1839; ychwanegwyd y galeri yn 1859; ac fe’i helaethwyd i’w ffurf bresennol yn 1879 gan y pensaer Richard Owen, Lerpwl (brodor o’r Ffôr). 

Dyluniodd Owen dros 250 o gapeli Cymraeg yng Nghymru a Lloegr a thros 10,000 o dai teras yn Lerpwl (gan gynnwys y ‘Welsh Streets’ yn Everton, wedi’u henwi ar ôl amryw o llefydd yng Nghymru). Bu farw yn 1891 ac, yn ôl Y Cymro, ymhlith y rhai a oedd yn bresennol yn ei angladd roedd ei fab-yng-nghyfraith, y Dr. W. Vaughan Roberts o Flaenau Ffestiniog.

Rwy’n cofio sôn am ddathlu canmlwyddiant Peniel yn 1939. A phan glywais yn 1998 fod gan Cefyn Burgess arddangosfa o’r capeli ar hyd priffordd yr A470 edrychais ymlaen at ei gweld, gan obeithio byddai un o gapeli Llan yno. Mewn neges ebost ddiweddar dywedodd Cefyn fod yr arddangosfa yn gofnod o deithiau wythnosol rhwng Penmaenmawr a Phenarth, gan roi sylw i ddefnyddiau crai’r adeiladau, eu lliwiau a hanes y twf diwydiannol ac amaethyddol sy’n cael ei ddehongli yn eu steil pensaernïol.

Gan ein bod yn byw yn Yr Wyddgrug, Canolfan Grefftau Rhuthun oedd y man mwyaf cyfleus imi gael cyfle i weld yr arddangosfa. Nid casgliad o ddarluniau confensiyol oedd ynddi ond rhai ar ffurf montage papur, gan gynnwys Peniel. 

Siom imi oedd gweld cylch bach coch ar ei ffram i ddynodi ei fod wedi’i werthu. Ond cytunodd Cefyn i lunio un arall imi. Dyna sydd gennym yn ein cartref, a chyhoeddir y ffotograff ohono yn Llafar Bro gyda’i ganiatâd. Byddai’n dda cael gwybod pwy brynodd yr un oedd yn yr arddangosfa. Efallai bod y person hwnnw yn derbyn Llafar Bro?

Stiwdio 1, Canolfan Grefftau Rhuthun yw cyfeiriad gwaith Cefyn Burgess.

Lisa Lloyd, Yr Wyddgrug 

- - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mai 2025