Iaith dan draed

Darn gan Tecwyn, golygydd Hydref a Thachwedd, am y dywediadau ym mhalmentydd y Blaenau. (Gallwch ei weld yn llawn yn rhifyn Tachwedd, fydd yn y siopau wythnos i heddiw.)

Un o drysorau cenedl yw iaith wrth gwrs ac fel yr honnodd Emrys ap Iwan,  ‘cenedl heb iaith, cenedl heb galon’. Gellir trosglwyddo hyn i’n hardaloedd wrth gwrs a honni mai tafodiaith yw un o’n trysorau mwyaf ac mae’r ardal hon wedi ei bendithio a thafodiaith a honno ymysg y cyfoethocaf yng Nghymru. 

Priodol iawn felly oedd cynnwys tafodiaith yr ardal yn y datblygiadau sy’n mynd rhagddi yng nghanol y dref ar hyn o bryd. Mae ‘iaith Stiniog’ yw gweld yn ysgrifen ar y llawr ac ar y mur ymhobman o gwmpas canol y dref. Rhywbeth i ymfalchïo ynddo yn sicr ac yn dangos fod y datblygiadau hyn wedi eu hanelu yn gymaint at drigolion Stiniog yn ogystal â’r ymwelwyr bondigrybwyll. 

llun-PW

 Mae mhen wedi troi ar ei echel sawl tro wrth geisio darllen rhai o’r ysgrifau ar eu pen i lawr a symud ymlaen a throi nôl i weld yn union beth a ddywedid ... Yn sicr rwy’n gyfarwydd â’r mwyafrif ond mae amryw yn anghyfarwydd ... mae tafodiaith fel iaith yn newid ac yn addasu yn araf ar hyd yr amser a dyna sy’n ei chadw’n fyw ac yn berthnasol.  A dyna’n sy’n dda yn y rhubanau o lechi ar hyd y palmentydd ... maent yn cynnwys ymadroddion a geiriau cyfoes yn ogystal â’r rheini sydd bellach yn perthyn i oes a fu.

Cyhoeddodd Siambr Fasnach a Thwristiaeth Blaenau Ffestiniog (Blaenau Ffestiniog o’r graig) lyfryn dwyieithog hynod ddiddorol ac mae fel llawlyfr i’r holl brosiect. Ceir llun o’r Stryd Fawr a Heol yr Eglwys a bob un o’r stribynnau wedi eu marcio ac o dan eu rhif gellir cael gafael arnynt yn nhestun y llyfr. Mae’r llyfr am ddim ac yn cael ei ddosbarthu mewn siop a chaffi yn y dref ac mewn sawl lle arall am wn i. O fynd ar safle gwe’r Siambr o dan hanes a diwylliant ceir map Gwgl o’r dref a medrwch glicio ar bob rhif sy’n dynodi'r dywediadau a chael gwybodaeth amdanynt. 

llun-TVJ

Dyma ambell enghraifft:

Croeso i’r Ochr Draw ac yn ôl y llyfryn ystyr hwn yw: Cyn i Gors Mynach, sef Cors Glanypwll, gael ei sychu a’i llenwi efo rwbel chwarel, ‘yr ochr draw’ oedd enw trigolion Rhiwbryfdir a Glanypwll am ran ganolog y dref, a orweddai'r ochr arall i’r gors.

Gan mor gyfnewidiol a thrawiadol y tywydd yn yr ardal hon ac yn destun ymhob sgwrs does ryfedd fod nifer o eiriau a dywediadau cysylltiedig:

Mwrllwch: gair am law mân, neu ryw gymysgedd annymunol o law, niwl, mwg a thywyllwch!

Y Moelwyn yn Gwisgo’i Gap:  ‘Mae’r Moelwyn y gwisgo’i gap does fawr o hap am dywydd’.  Daw i fwrw glaw os daw cymylau dros gopa’r Moelwyn.

BREICHLED O DREF AR ASGWRN Y GRAIG

Llinell enwog o’r gerdd ‘Blaenau’ gan y bardd ac academydd o Danygrisiau, yr Athro Gwyn Thomas, yn disgrifio’r dref i’r dim.