Barn ar Dreftadaeth Llechi

Dau ddarn o rifyn Medi 2023

Colofn y Pigwr

Daeth copi o bapur newyddion Cyngor Gwynedd drwy dwll llythyrau trigolion yr ardal hon ychydig wythnosau’n ôl. Ar y dudalen flaen gwelir pennawd a fyddai’n codi calonnau darllenwyr, yn sicr. Dyma ddywed y geiriau gobeithiol hynny:

‘Tair ardal i elwa ar hanes y chwareli’.

Dyma’r math o eiriau ddylent fod yn ysbrydoliaeth i ardalwyr canolfannau llechi’r gogledd, gan gynnwys ni, breswylwyr prifddinas llechi’r byd, Blaenau Ffestiniog. Ond arhoswch funud, a darllenwch yn fanwl yr hyn sydd gan yr ‘arbenigwyr’ honedig ar ddosbarthu arian a ddaw i goffrau cymunedau’r garreg las dan gynllun a elwir yn ‘Llewyrch o’r Llechi’.  

Llun- Paul W

Cadwch mewn cof mai ‘dan arweiniad Cyngor Gwynedd’,  wedi i’r Cyngor hwnnw dderbyn cymorth ariannol o Gronfa Ffyniant Bro y Llywodraeth, y daeth y newyddion da i olwg y cyhoedd. £26 miliwn yw’r swm a glustnodwyd ar gyfer gwaith megis, a dyfynnaf eto... ‘trawsnewid Amgueddfa Lechi Cymru yn Llanberis; sefydlu canolfannau dehongli ac ymgysylltu ym Methesda a Blaenau Ffestiniog’... ynghyd â briwsion eraill.

Fel y gwyddom, bu’r Gymdeithas Hanes leol yn y Blaenau wrthi ers blynyddoedd yn ceisio argyhoeddi Llywodraeth Cymru ac Amgueddfa Cymru o bwysigrwydd cael Canolfan Dreftadaeth i’r dre’ – PRIF Ganolfan lechfaol y BYD!  Ond er cynnal nifer fawr o gyfarfodydd, llawn siarad gwag yn aml, gyda swyddogion dylanwadol o’r ddau sefydliad uchod, dal i aros yr ydym am gymorth tuag at gael codi adeilad haeddiannol i gofio am gyfraniad y chwareli, a’u gweithwyr, tuag at economi’r ardal, Cymru a Phrydain dros y blynyddoedd. Onid yw’r fro hon, oedd unwaith yn cyflogi bron i bum mil yn ei chwareli niferus (mwy na sy’n byw yma bellach!) yn deilwng o gael y gydnabyddiaeth y mae yn ei haeddu?

A pham rhoi blaenoriaeth i bentre’ Llanberis dros dref oedd yr ail fwyaf, ar ôl Wrecsam o ran poblogaeth, dechrau’r 20fed ganrif? Onid rhwbio halen i friw oedd datblygu’r amgueddfa yn Llanberis, ac yn waeth fyth y sarhad o chwalu rhes o dai chwarelwyr gynt yn Nhanygrisiau yn y 1990au, a’u hailgodi ar safle’r amgueddfa newydd yn Llanbêr. Onid yw’n amser i gynghorwyr, tref a sir, a chynrychiolwyr eraill i fynd ati i ofyn sawl cwestiwn perthnasol, er lles ein cymuned yma?  

Mae angen atebion i ambell ddatganiad gan ‘arweinwyr’ y Cyngor Sir, parthed datganiadau yn yr erthygl yn ‘Newyddion Gwynedd’.  Yn gyntaf, beth yw’r cynlluniau i ‘drawsnewid Amgueddfa Lechi Cymru yn Llanberis’, a faint o gyfran o’r £26 miliwn o bunnoedd fydd hynny?  

Yn ail, a chwestiwn pwysig i ni ym mhlwy’ Ffestiniog, beth yw'r ‘canolfannau dehongli’ a fwriedir i’w codi yma ac ym Methesda, a faint o gyfran o’r arian mawr gaiff ei neilltuo ar gyfer hynny tybed? Byddai’n newyddion aruthrol o dda cael gwybod mai Canolfannau Treftadaeth, yn cael eu rhedeg dan nawdd Amgueddfa, neu Lywodraeth Cymru fyddai’r ateb. Ystyriwch hyn: Oni fyddai’r math hyn o ddatblygiad yn fendith hir-ddisgwyliedig i economi Blaenau Ffestiniog, a’i phobl, wedi gorfod diodde’ dirywiad anferthol yn ei heconomi, ar bob lefel. Nid wyf am ddechrau cofnodi ystadegau’n ymwneud a’r dirywiad a ddaeth heibio’r hen dre’ dros y blynyddoedd diweddar, ond mae’r cyfnod fel cymdeithas drefol lwyddiannus wedi mynd heibio ers tro.

Bu i aelodau o’r Gymdeithas Hanes gyfarfod â swyddogion yn cynrychioli Llywodraeth Cymru a’r Amgueddfa Lechi, Llanberis yn ddiweddar, a chael gwybod bod cymaint â thros 30 yn cael eu cyflogi yn amgueddfa Llanberis bob haf, a miloedd o ymwelwyr yn dod yn eu ceir a’u bysiau yno’n swydd bwrpas i gael hanes y diwydiant oedd mor flaenllaw yno. Na, dim sôn am gyfraniad chwarelwyr Blaenau Ffestiniog i’r diwydiant hwnnw o gwbl. Onid ydi’n hen bryd i gyfraniad y gweithwyr diwyd rheiny gael ei gydnabod deudwch?  A fyddai’n ormod disgwyl i chithau, ddarllenwyr brwd Llafar Bro i roi pin ar bapur a chysylltu â’r sefydliadau ac unigolion sy’n euog o gau llygaid i sefyllfa echrydus eich annwyl gynefin?

Mae Blaenau Ffestiniog, fu unwaith yn dref lewyrchus iawn, gyda dyfodol disglair iddi yn wirioneddol grefu ar rywun ddechrau gwrando, cyn iddi fynd yn rhy hwyr.  Pigwr

Be ydych chi’n feddwl? Ydych chi’n cytuno efo’r Pigwr? Gyrrwch air! -Gol.

- - - - - - -

Tai Fron Haul

Dair blynedd yn ôl roedd yr Amgueddfa Lechi yn ‘dathlu’ symud tai Fron Haul o Danygrisiau i Lanberis, ac fe gyhoeddwyd llawer o'u deunydd hyrwyddo yn rhifyn Medi 2020 Llafar Bro.

Roedd son bryd hynny am osod bwrdd dehongli ar safle gwreiddiol y tai, ond hyd yma, does dim golwg o unrhyw weithgaredd ar y safle, ac mae cyflwr truenus yno.

Mi holodd Llafar Bro nhw ynglŷn â'u bwriad -neu beidio- i osod bwrdd gwybodaeth ar y safle. Meddai pennaeth yr Amgueddfa:

“Yn dilyn y prosiect yr ydych yn cyfeirio ato, bu trafodaeth ynglŷn â gosod bwrdd dehongli neu blac ar safle gwreiddiol tai Fron Haul. Trefnwyd cyfarfod efo’r cynghorydd tref, lle cadarnhawyd bod y tir mewn dwylo preifat. Bu mwy nag un ymgais i gysylltu â’r perchennog er mwyn symud ymlaen, ond yn anffodus ni fuom yn llwyddiannus.
Rydym yn parhau i fod yn gefnogol i’r syniad o osod plac. Fe awn ati i edrych eto ar ddatrysiad posib.”

Cyflwr y safle yn 2023. Lluniau- Paul W