Yr Abbey a Phont Fawr y Rhiw

Agorodd erthygl Geraint Vaughan Jones (yn Rhamant Bro 2021) bennod yn hanes teulu ni –y Williams’. Mae cyswllt teulu fy nhad, Idris Williams, Glanpwll Villa ag ardal y Blaenau yn dyddio yn ȏl i ddechrau’r 1800au hyd ei farw yn 1971. I Lan Ffestiniog y daethant gyntaf, yn denantiaid i’r Old Abbey Arms- tybed ai nhw oedd y tenantiad cyntaf?

Thomas Williams (TW) a’i wraig Mary oedd tenantiaid yr Abbey. Credaf i TW gael ei eni yn 1831 yn y Sportsman Llandwrog a’i wraig Mary (g.1816) yn Llanllyfni. Hwyrach eu bod yn denantiaid i'r Arglwydd Newborough cyn dod i Llan? Credaf bod TW yn gweithio yn un o’r chwareli fel peiriannydd. 

Dyfeisiodd gynllun fel bod ceffyl yn gwthio rhywbeth fel bod bwyd yn disgyn i’r preseb a'r ceffyl yn  bwydo ei hun fel nad oedd angen i TW godi mor fore i’w fwydo.

Ganwyd 5 o blant i TW a Mary: Thomas 1842 (fy hen Daid), Anne 1844, (byw yn Adwy Goch wedi priodi), Jane 1847 (bu farw yn 20 oed 1875), Mary 1851, a William Pritchard 1853. Bu Mary gwraig TW farw Chwefror 1858 yn 36 oed.

Cododd TW garreg fedd enfawr i Mary, ar y dde i ddrws Eglwys Llan- mae’n dal i sefyll- llechfaen ddu. Bu farw TW yn 1895. Ail wraig iddo oedd  Lucy (1825-86).  Cadwyd tenantiaeth yr Abbey yn y teulu gan Mary, merch ieuengaf TW hyd ddechrau’r ugeinfed ganrif.

Sefydlodd Thomas, mab hynaf TW yn y Blaenau. Un cyfeiriad iddo ydi 42 High St – ger swyddfa Cyfreithwyr Evans Jones. Dyma fy hen Daid, a fo gynlluniodd y gwaith coed ar Bont Fawr wreiddiol yr Oakeley (Welsh Slate Co ar y pryd). Er mwyn cael lle i’r piler canol, newidiwyd cwrs afon Barlwyd.  Codwyd y bont fawr yn y cyfnod 1872-75. Agorwyd y rheilffordd i’r Blaenau yn 1879. Darllenais bod  cynllun y bont yn seiliedig ar waith Isambard Kingdom Brunel. Evans oedd cyfenw'r saer maen oedd yn gyfrifol am y pileri cerrig, ac sydd yno o hyd. 

Casgliad John Thomas, Llyfrgell Genedlaethol Cymru. "Pont y Rhiw, 1875"

 

Bu Thomas farw yn ŵr ifanc deugain oed yn 1882. Ar y pryd roedd ei unig fab yn ddisgybl yn y  Mechanics Insitute yn Lerpwl. Da gweld bod Thomas yn awyddus i’w fab Thomas John Williams gael pob cyfle addysgol. Yn anffodus, gorfu iddo adael yr Institute ohwerydd marwolaeth ei dad-  a daeth adref i gynnal ei fam a’i dair chwaer. Un o gampweithiau TJW oedd cryfhau'r bont fawr gan ei gwneud yn bont haearn a daeth y darnau haearn o’r America. Addaswyd y bont ymhellach gan fab TJW sef Idris Williams fy Nhad.

Nia Williams
- - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Rhagfyr 2021