‘Stiniog o’r Wasg Erstalwm- tollbyrth a rheilffyrdd

Cyfres achlysurol gan Vivian Parry Williams yn edrych yn ôl trwy hen hanesion lleol yn y wasg.

Hysbysebion a ymddangosent yn rheolaidd oedd rhai oedd yn sôn am ocsiwns i osod tollbyrth ar ffyrdd tyrpeg yr ardal. Un o’r rhai cynharaf yn y wasg sy’n cyfeirio at yr ardal hon yw’r un yn y North Wales Chronicle (NWC) ar 3 Chwefror 1835, yn dweud bod ocsiwn i’w gynnal ar bedair tollborth o fewn, neu’n agos at y cyffiniau hyn. Roedd hynny’n digwydd yn y Maentwrog Inn ar y 4 Mawrth 1835, rhwng dau a phump o’r gloch y p’nawn. 

Enwir pedair tollborth: 

Maentwrog, a gasglodd swm o £431 o dollau y flwyddyn cynt; 

Ffestiniog, (£80); 

Carreg pen gyflin (£36); 

a Thalsarnau (£32). 

Cyfeirir hefyd at ddwy dollborth ar y ffordd breifat (yr adeg hynny) o Dan-y-bwlch i Dremadog, sef Caefali a Chaegwyn oedd yn cael eu gosod ar ocsiwn am y pris uchaf. Byddai'r hysbysebion hyn yn ymddangos yn flynyddol, ac am wythnosau ar y tro, ym mhapurau newyddion y 19eg ganrif.

-------------------------------------------------------------

Achlysur pwysig iawn yn hanes 'Stiniog oedd agoriad swyddogol y Lein Fach, gan oruchwiliwr y cynllun, James Spooner, ar yr 20fed o Ebrill 1836, a chafwyd adroddiad llawn o'r achlysur yn y NWC ar 26 Ebrill 1836. Yn ôl pob golwg, roedd yn ddiwrnod cyffrous iawn, wrth i wagenni o lechi chwarel Holland gael eu llwytho, a'u hanfon bob cam i'r cei ym Mhorthmadog. 

Yn gwmni i'r llechi roedd sawl coets yn cario pwysigion y dydd, gyda chanans yn cael eu tanio ar hyd y siwrnai i'r Port. Wedi cyrraedd pen y daith, yr oedd cwmni'r rheilffordd wedi trefnu gwledd a 'chwrw da' ar gyfer y gwesteion a'r gweithwyr ar lawnt Morfa Lodge, cartref Spooner. Roedd seindorf o Gaernarfon wedi ei hurio i gyflenwi adloniant i'r dyrfa a oedd wedi dod yno i fwynhau'r achlysur hanesyddol hwnnw. 

---------------------------------------------------------------------

Gan ein bod yn trafod y lein fach, diddorol oedd darllen hanes achos cyfreithiol yn erbyn cwmni Rheilffordd Ffestiniog yn y Manchester Times and Gazette 19 Mawrth 1837, llai na blwyddyn wedi'r agoriad swyddogol uchod. Achos a ddygwyd gan wraig un John Smith, a benodwyd ar y dechrau i osod rhai o gledrau'r lein fach o'r Blaenau i Borthmadog. 

Wedi gwneud peth o'r gwaith, bu anghytundeb rhwng y contractiwr a'r cwmni, ac fe ddiswyddwyd Smith, a phenodi James Spooner i gwblhau'r gwaith. Canlyniad yr achos yn erbyn Rheilffordd Ffestiniog oedd i'r cwmni orfod talu iawndal o £5000 i weddw Smith, swm anferthol y cyfnod hwnnw. Diddorol hefyd oedd darllen rhan o'r adroddiad, sy'n cyfleu naws iaith y cyfnod yn glir.

-------------------------------------------------------------------------

Ym mhapur newyddion wythnosol Baner ac Amserau Cymru, neu'r Faner, yn ôl ei enw llafar, yng ngholofn newyddion Porthmadog ar yr 11 o Fai, 1874, cyhoeddwyd y canlynol, sydd yn rhoi amcan inni o faint o lechi ‘Stiniog a allforiwyd ar y pryd.

"Masnach y Llechi. -- mae cyflawnder o archebion (orders) yn llaw y gwahanol gwmniau. Dengys y daflen ganlynol y nifer o dunelli, a anfonwyd allan diweddaf.

- - - - - -

Ymddangososdd yn wreiddiol yn rhifyn Ionawr 2022

MWY