Gwresogydd Tŷ Crwn Llys Dorfil

Ni ddaeth y cloddio o hyd i unrhyw dystiolaeth fod yna le tân yn y tŷ crwn yn Llys Dorfil.  Nid yw tân yn hanfodol i gynhesu tŷ crwn, ond mae’n rhaid cael gwres.  Yn y canol roedd pant crwn wedi ei suddo yn y llawr a'i leinio â chlai, a tybir mai hwn oedd safle'r gwresogydd. 

Ein rhagdybiaeth ni yw bod gwres wedi'i drosglwyddo o dân allanol trwy ddefnyddio cerrig berwi i'r pant crwn ar lawr y tŷ crwn. Byddai'r math hwn o wres yn ddigon i gadw'r oerni draw. Hefyd ni fyddai unrhyw fwg gwenwynig yno i amharu ar y bobol na’r anifeiliaid.   

Mae cerrig berwi yn gerrig sydd yn pwyso rhwng dau a thri phwys yr un.  Rydych chi'n eu rhoi yn uniongyrchol mewn tân nes eu bod yn chwilboeth.  Yna, eu tynnu allan a'u rhoi mewn cynhwysydd sy'n llawn o ddŵr. Mae'r garreg yn oeri yn sydyn ac mae'r dŵr yn cynhesu. Daliwch ati i wneud hyn ac mae gennych ddŵr cynnes i ymolchi neu ddŵr berwedig i goginio ynddo.  

Cynhaliodd Mr Wilfred L. Bullows dreial mewn twll bach wedi'i leinio â chroen dafad, a darganfu y gallai pedwar galwyn o ddŵr gael ei ferwi gyda cherrig berwi wedi'u cynhesu mewn tua deugain munud.   

Rwy'n cofio ar nosweithiau gaeafol oer, byddai fy nain yn rhoi bricsen yn y popty i gynhesu, ac yna ei lapio mewn tywel a'i osod yn fy ngwely, roedd hwn yn foethusrwydd dros ben.   

Yr oedd yr un peth yn cael ei wneud miloedd o flynyddoedd yn ôl yn Oes yr Haearn yn y tŷ crwn yn Llys Dorfil i gadw'n gynnes. Rhoddwyd y cerrig berwi  mewn pant wedi'i leinio â chlai yng nghanol y tŷ crwn, gyda chrwyn anifeiliaid drosto a oedd yn ffurfio troed i’r man cysgu.  

Roedd cylch mewnol o byst yn dal y to i fyny, a rhyngddynt roedd plethwaith a dwb.  Hon oedd y stafell fyw a chysgu, a rhwng yr ystafell fewnol a'r wal allanol yma y cadwyd yr anifeiliaid.  

Byddai'r math hwn o wres, heb orfod dygymod a'r mwg gwenwynig, yn caniatáu i'r bobol ddewis deunydd llawer mwy diddos na gwellt, fel plethwaith a chlai ar gyfer y to, a hefyd anogwyd glaswellt i dyfu arno. Nid oedd rhaid i do clai fod ar 45° fel to gwellt ond ar raddfa lai a oedd yn llawer hawddach i’w gynnal a'i gadw.  Sawl tŷ crwn arall a gynheswyd fel hyn tybed? 

Bill a Mary Jones, Cymdeithas Archeoleg Bro Ffestiniog

- - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 2021

Ar  ddechrau Hydref, bu Aled Hughes, Radio Cymru ar safle Llys Dorfil, yn holi Bill a Mary Jones, yn ogystal â Dafydd Roberts, a rhai o selogion eraill y cloddio.

Mae'r darn a ddarlledwyd ar raglen Aled, bellach ar gael ar wefan Sounds y BBC 'am fwy na blwyddyn'. 

Dyma ddolen.

 

Dafydd Roberts, Bill Jones, ac Aled Hughes, yn Llys Dorfil