Rhod y Rhigymwr -Llyn Trawsfynydd

Rhan o golofn reolaidd Iwan Morgan a ymddangosodd yn rhifyn Ebrill 2024

Diolch i Keith O’Brien am ymateb i’m sylwadau am Lowri William, Pandy’r Ddwyryd yn rhifyn Mawrth ac am anfon llun i nodi ei leoliad. Diddorol hefyd oedd cael darllen ei ysgrif ‘Hanes Llyn Trawsfynydd’ ddaeth yn fuddugol yn Eisteddfod Llawrplwy a Phenstryd yn 2005. 

Dyma’r cofnod a welir yno:

“Pandy’r Ddwyryd - bwthyn croglofft oedd hwn gyda’r bondo’n union uwchben y drws, a chydag un ffenestr fach i’r chwith o’r drws. Roedd corn simnai ar dalcen chwith yr adeilad efo estyniad ‘lean-to’ yn gysylltiol iddo. Ym mhlwyf Maentwrog, ger y prif argae safai Pandy’r Ddwyryd ...”

A dyma bennill o gerdd a gyfansoddwyd gan Rolant Wyn, oedd yn ewyrth i Hedd Wyn, a hynny pan foddwyd y Gors Goch ymron i ganrif yn ôl:

Llyn Trawsfynydd

O bont Trawsfynydd estyn
I Bandy'r Ddwyryd bell,
A boddir hyll fawnogydd
Na haeddant dynged well:
Rhyw Fôr Canoldir newydd
A fydd ei donnog ru,
Yn cyrraedd Gellilydan
Fel atsain megnyl lu.

Ar Nos Fawrth, 26 Mawrth fe ges i’r fraint o annerch Cymdeithas Cymry Lerpwl a chael croeso twymgalon gan yr aelodau. Testun y sgwrs oedd ‘Gair a Chainc’ a’r bwriad oedd sôn am yr hyn enynnodd ddiddordeb oes ynof mewn cerdd dafod a cherdd dant. Ces gyfle hefyd i gyflwyno recordiadau amrywiol - nifer ohonyn nhw o’r rhai y bum yn llunio cerddi a gosodiadau ar eu cyfer dros y blynyddoedd.

Evan Rees (Dyfed)

Pan oeddwn i’n fachgen 7 oed, cofiaf ŵr lleol yn dod i ymarfer ei gyfalaw ar aelwyd fy nghartref yng Nghorris, a Mam yn canu’r piano iddo. Yn Eisteddfod Genedlaethol Glyn Ebwy ym 1958, daeth Hugh Morris o Gorris ac Idwal Vaughan o Abercegir, Bro Ddyfi yn fuddugol ar y Ddeuawd Cerdd Dant Agored. Un o’r ddau ddarn a osodwyd oedd Detholiad o Awdl ‘IESU O NASARETH’ [Dyfed] ddaeth yn fuddugol yn Eisteddfod Ffair y Byd, Chicago [1893].

Yn Lerpwl, fe ges i gyfle i sôn am yr hyn a glywais yn blentyn, ac am y dylanwad gafodd ar fy meddwl ifanc. Ces wedyn chwarae recordiad o Hugh Morris yn cyflwyno’r detholiad ar y gainc ‘Eifionydd’, a gymrwyd oddi ar y tâp sain ‘Canu’r Pensiynwr’ a wnaed ym 1979.

Rydw i’n parhau i geisio cynnal fy ffitrwydd, ac wrth gerdded i fyny at Argae Maentwrog ar fore Gwener y Groglith, daeth geiriau awdl Dyfed yn fyw i’r cof. Ar ôl dros drigain-a phump o flynyddoedd, mae sain cynganeddion cryf yr awdl a’r modd y cyflwynwyd nhw mor glir gan y datgeinydd ynof o hyd.

Ni chynhaliwyd Cymun Bore’r Groglith ym Methel eleni, ond ar fore o wanwyn mwyn, y blagur yn dechrau modrwyo’r llwyni o amgylch y ffordd a’r adar bach yn trydar yn afieithus tra’n paratoi at fagu teulu, teimlais fy mod innau mewn cymundeb â natur. Daeth digwyddiadau’r Groglith i’r meddwl. Cofio’r clogyn ysgarlad, y goron ddrain, y gwatwar a’r poeri a’r croeshoelio yn Golgotha:

O lys i lys dacw’r annwyl Iesu
Yn troi ei wyneb yn sŵn taranu,
Duon drueiniaid yn ei drywanu,
A gwerin ogylch yn ysgyrnygu;
Daliodd gan ymdawelu – ymhob llys,
A’i ewyllys yn rhwymo’i allu.

Tua’r bryn, yn wyn ei wedd,
Arweinia’r dorf ddi-rinwedd
Y dengar ŵr, dan ei groes
Erwinol, tra’n hwyr einioes
Yn ymgrynhoi am gâr nef,
A’i ddydd yn ddu o ddioddef.

Dacw fy Mhrynwr ar dŵr blinderau
O dan yr hoelion, a’i dyner hawliau
Dan draed ynfydion, geirwon gyhyrau,
Gwŷr a delorent uwch gwae’r doluriau.
Tawel iawn oedd telynau – angylion,
A sŵn yr hoelion yn synnu’r heuliau.

Pwyllir paganiaid pella’r pegynau,
I’r rhai a neidiant, dofir eu nwydau,
Er lles, newidir eu holl syniadau,
A’u parch i’w gilydd mewn purach golau;
Dwyn y groes yn eu grasau - digymar
A leinw ddaear yr eilun dduwiau.

Ac yn eu bedd cyn bo hir
Duwiau gloddest a gleddir.
Duw-ddyn ga’i anrhydeddu – yn Frenin
Cyfriniol pob gallu;
Cynnwys a thestun canu – y miloedd
Trwy hanes oesoedd fu teyrnas Iesu.

I dy ras, Geidwad Iesu, - drwy y niwl
Dyro nerth i gredu,
A rho fodd i ryfeddu, - prydferthion
A gwerth y goron a geir o’th garu.
A chlodfawr uwchlaw adfyd,
Mi ganaf mwy! – Gwyn fy myd!