Cadi ym Mhatagonia

Dyfarnwyd Ysgoloriaeth Patagonia Cyngor Tref Ffestiniog i Cadi Dafydd eleni ac am dair wythnos ym mis Awst bu draw ym Mhatagonia ac yn cryfhau'r berthynas sydd eisoes yn bodoli rhwng tref Rawson (sef gefeilldref y Blaenau ym Mhatagonia) ac yn creu a magu perthnasau newydd trwy ei hymweliad. 

Mae Cadi yn newyddiadurwraig sy’n cyfrannu erthyglau ardderchog yng nghylchgrawn Golwg bob wythnos ac yn naturiol roedd ei diddordeb mewn magu cysylltiadau yn y byd hwnnw yn Rawson. Mae’r sawl sydd wedi ennill yr ysgoloriaeth hon wedi ymhél a magu cysylltiadau mewn nifer o feysydd ond dyma’r tro cyntaf i enillydd fentro i’r byd newyddiadurol. 

Cyfarfu Cadi a Donald Thomas a fu'n gweithio ar bapur yr El Regional gan ddilyn ôl troed ei dad yn y maes. Bu ei dad yn gweithio i’r papur Cymraeg Y Drafod ym Mhatagonia ac fe’i derbyniwyd i Orsedd y Beirdd ym 1951. 

 

Bu'n cymryd rhan yn yr Arddangosfa 'Chwarelwyr a’u diwylliant yn y diaspora Cymreig’. Mae’r arddangosfa yn olrhain dylanwad y saer maen yn y gymdeithas Gymreig yn Chubut. Cafwyd perfformiadau o gerddoriaeth Gymreig yn ogystal

Ac mae Cadi wedi cael gafael ar gopi o’r Diario Chubut y papur newydd a chopi o’r papur a gyhoeddwyd ar ddydd ei geni!

 

Hyd yn hyn bu wyth* o bobl ifanc ardal y Cyngor Tref yn manteisio ar yr ysgoloriaeth hon i ymweld â Rawson a Phatagonia ac mae’r cysylltiad wedi tyfu’n sylweddol ers i’r ysgoloriaeth gael ei chreu a bellach mae sôn y bydd person ifanc o Chubut yn medru dod i Stiniog ar ymweliad i weld sut yr ydym ni yn byw yma a gobeithio’n wir y caiff hyn ei wireddu. Erbyn hyn mae cysylltiadau pwysig wedi eu creu a hynny ar wahanol lefelau rhwng pobl Rawson a'r Blaenau a Llan a diolch i’r ysgoloriaeth am anfon cenhadon blynyddol i’r maes hwn!

TVJ

- - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 2025

*Mae dolen i erthyglau rhai o'r enillwyr ar dudalen  Edrych Tuag at Borth Madryn

 

Ychydig eiriau... Dweud cyfrolau

Hanes lansio nofel graffeg newydd Lleucu Gwenllian

Cafwyd lansiad hyfryd i nofel raffeg newydd yr awdur a’r darlunydd lleol Lleucu Gwenllïan yn Siop yr Hen Bost ym mis Medi. 

Mae Lleucu bellach yn byw yng Ngogledd Macedonia, a daeth hi a’i gŵr, Dime, draw i ddathlu cyhoeddi Gwen ac Arianrhod (Gwasg Carreg Gwalch). 

 

Diolch i Lleucu am dreulio diwrnod cyfan yn darlunio Gwen ac Arianrhod ar ffenest y siop cyn y noson.

 

Stori i bobol ifanc yw Gwen ac Arianrhod, ond mae hi’n apelio at ddarllenwyr a charwyr celf o bob oed, mewn gwirionedd. 

 

Dilyna hanes Gwen wrth iddi symud i ysgol newydd yng Nghricieth, a gadael ei bywyd yng Nghaerdydd a’i ffrind gorau, Non. Mae bywyd ddigon diflas, y tywydd yn wael ac mae hi bellach wedi datblygu ffobia o nofio. Ond daw newid byd pan mae hi yn cyfarfod Arianrhod, tywysoges Cantre’r Gwaelod un diwrnod ar lan y mor. 

Ymunodd Delyth Medi, un o olygyddion Gwasg Carreg Gwalch, a’r noson er mwyn holi ’chydig ar Lleucu am y nofel, ei hysbrydoliaeth a’r broses o fynd at i sgrifennu a darlunio. Holwyd hi hefyd am y themau dwys yn Gwen ac Arianrhod, sy’n cyffwrdd ar gyfeillgarwch, galar a’r trafferthion o dyfu fyny. Roedd hi’n ddifyr iawn clywed Lleucu yn siarad am sut mae hi’n mynd ati i ddarlunio a siapio’i straeon.

Braf iawn clywed bod ail nofel raffeg ar y ffordd, yn ddilyniant i Gwen ac Arianrhod. Diolch i bawb am ddod i’w gwneud hi’n noson gartrefol a llwyddiannus.      CD

Dyma lyfr sy’n torri tir newydd yn y Gymraeg. Mae’r nofel graffig hon gan Lleucu Gwenllian a Gwasg Carreg Gwalch yn wledd i’r llygad. 

Drwy gydol y 74 tudalen, rydym yn cael ein tywys yn sensitif drwy gyfres o emosiynau: galar, tristwch, hapusrwydd, pryder, rhyfeddod … ac mae uniaethu â’r cymeriadau yn hawdd, diolch i’r darlunio gwych. Heb fawr ddim geiriau ysgrifenedig, mae’r nofel yn dweud cyfrolau. Bydd yn sicr yn ffordd o gael cynulleidfa ffresh i fwynhau llenyddiaeth Gymraeg, yn ogystal â dod ag elfen newydd i’r rheinny sydd eisoes yn mwynhau beth sydd gan y maes i’w gynnig. Atodiad perffaith i unrhyw silff lyfrau! 

Hanna Hopwood 

(Rhan o adolygiad a gomisiynwyd gan Garreg Gwalch ar gyfer www.gwales.com, trwy ganiatâd Cyngor Llyfrau Cymru)

Medrwch brynu’r llyfr yn Siop yr Hen Bost. Pris £9.99 

- - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Hydref 2025

 

Ffair Llan

Yn anffodus, fu dim 'ffair' fel y cyfryw yn Llan eleni, ond daeth criw o gymwynaswyr at ei gilydd i drefnu prynhawn o stondinau yn y neuadd, a hwyl i'r plant yn Y Pengwern. Dyma bwt o erthygl o rifyn Hydref. 

Be am yrru eich atgofion i mewn..?

 

Fel y dywedodd cyfaill wrthyf yn ddiweddar, nid yw Ffair Llan fel y bu. 

Yn y dyddiau a fu nid hon oedd yr unig Ffair G’langaeaf (Tachwedd 13) a gynhelid yn Llan yn y dyddiau a fu. Ceid wyth ffair* y flwyddyn yno ar un adeg. Mae’r rhain I gyd wedi mynd ac yn y dyddiau sydd ohoni mae’n syndod bod ffair o gwbl yn dal yno

Mi fydd ffair eto yn Llan – mae’n debyg. Gwaharddwyd y trefnwyr rhag defnyddio y ffordd fawr i osod stondin ond … mae rheolau Iechyd a Diogelwch wedi lladd rhai o’n traddodiadau gwerin gan gynnwys y ffeiriau a rhaid cyfyngu bellach ar faint a safle’r ffair a fu. Gormod o draffig, methu cau’r ffordd, a pherygl andwyol i’r bobl sy’n cerdded! Dal i leihau mae’r ffair ond mae’n dal i fod … ond nid fel yr oedd!

TVJ

* Pennod o gyfres Stolpia- FFAIR LLAN

 

Stolpia- Chwarel Maenofferen

Pennod arall o gyfres Steffan ab Owain

Tra ar daith yn mynd heibio Chwarel Maenofferen yn ddiweddar synnais wrth weld cyflwr truenus y bonc a’r felin. Yn wir, methwn a chredu bod y lle wedi dirywio cymaint ers 1980 pan oeddwn yn gweithio yno.

Roedd y chwarel hon yn enwog yn ei dydd, ac yn yr 1860au roedd William Fothergill Cooke, Aber Iâ (Portmeirion heddiw), sef cyd-ddyfeisydd y telegraff trydan, yn un o berchnogion y cwmni. Dyna sut y cafwyd yr enw ‘Lefel Cooke’ ar y twnnel tanddaearol a naddwyd gyda pheiriant tynelu George Hunter yn ystod cyfnod W.F.Cooke fel cyfarwyddwr. (Diolch i Dylan Jones am y llun).

Datblygwyd y chwarel yn ystod y degawdau dilynol a bu’n eithaf llewyrchus gyda chynnydd sylweddol yn y cynnyrch, sef o ryw 400 tunnell yn 1861 i gymaint a 8,600 tunnell yn 1882, ac erbyn hynny, cyflogid oddeutu 430 o ddynion yno. Pa fodd bynnag, erbyn 1980au roedd wedi gostwng i ryw dri dwsin a daeth cloddio am lechfaen i ben yno ar ddiwedd yr 1990au.

Yn dilyn, ceir enwau rhai o’r sefydliadau a chwmniau a ddefnyddiodd llechi Chwarel Maenofferen tros y blynyddoedd i doi eu hadeiladau: Ysbyty Neilltuo (Isolation Hospital) Stanhope, Durham; General Omnibus Co Garages, Llundain; Pwerdy Trydan, Abertawe; Infantry Barracks, Aldershot; Swyddfa Bost y Fyddin, Regent’s Park, Llundain; Royal Carpet Factory, Wilton, Salisbury; Storfeydd Grawn y Llywodraeth, Caerdydd, Abertawe, Barri ac Avonmouth; Aircraft Factories, Waddon, Croydon, Machine Gun Factory, Burton,- a sawl lle arall. 

Towyd llawer o adeiladau y cwmniau rheilffyrdd canlynol, hefyd- London, Brighton and South Coast Railway; Great Northern Railway; Great Eastern Railway. 

 

Allforiwyd rhai i bedwar ban byd hefyd, e.e. British Residency, Penang, Malaysia; Club Building, Constantinople; Rheilffordd Orllewinol F.C. Ouset, Yr Ariannin; Neuadd y Dref, Copenhagen, Denmarc, ac amryw o leoedd eraill.

 

Rai blynyddoedd yn ôl deuthum ar draws y llun hwn yn hysbysu llechi’r chwarel mewn arddangosfa (O bosib yn yr 1930au) ond ymhle y bu hi tybed? Ysgwn i a oes un ohonoch chi yn gwybod ?

- - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2025

Manion o'r Manod- traffig a chwyn

Teithio trafferthus

‘Dwi wedi cael llond bol o drafeilio’n ôl a ‘mlaen rhwng Manod a Blaenau. Sawl un ohonoch sy’n teimlo’r yn fath? Ei bod yn mynd o ddrwg i waeth efo ceir yn parcio ymhob man ac yn ei gwneud yn anodd i deithwyr eraill basio’u gilydd.

Pam fod dim un arwydd ar y ffordd, neu ar hyd yr ymylon yn rhybuddio gyrrwyr i arafu, er enghraifft ar dro Tabernacl a Bethania. Cymharwch hyn efo llefydd eraill ar hyd yr A470, fel Dolwyddelan lle mae’r geiriau ARAF/SLOW a bandiau cochion yn ymddangos ar y ffordd mewn tua deg lle! 

Problem arall ydi’r darn rhwng y Wynnes ac Eglwys Holl Saint Cymru, lle mae llinellau dwbl melyn er mwyn sicrhau llefydd pasio diogel, ond nad ydyn nhw’n amlwg i yrrwyr diarth. Oes posib cael arwydd i dynnu sylw at y llefydd pasio hyn tybed? Be’ ydi barn ein cynghorwyr?

Hefyd, ger hen gapel Disgwylfa a’r safle bws, rydw i wedi bod o fewn modfeddi i gael damwain ddwy waith wrth basio cerbydau eraill. Tydi rhai o’r ceir sy’n teithio i gyfeiriad y Blaenau’n ddim yn arafu i weld oes oes cerbyd yn dod o’r cyfeiriad arall, ac mae angen llinellau melyn sydd o leiaf hyd tri char yno i wneud y safle’n fwy diogel. Gofynnaf yn garedig i’r cynghorydd sir i edrych i mewn i’r posibilrwydd o wneud hyn gan fy mod i’n poeni’n ofnadwy fod damwain yn mynd i ddigwydd yno.

Drain ac ysgall, mall ai medd... 

Mi fues i am dro yn ddiweddar, ar ddiwrnod ofnadwy o braf, i Dyddyn Gwyn, a thorri ‘nghalon o weld fod hen reilffordd y Blaenau i’r Bala wedi diflannu yn llwyr. Yr hyn welwch chi heddiw ydi tyfiant rhemp wedi gorchuddio’r cledrau a llwybr y rheilffordd. 

Pam o pam fedrwn ni ddim troi gwely’r hen lein yn llwybr diogel i gerddwyr a beicwyr? Mi fyddai hynny o les arbennig i’r dref ac i’r trigolion, ac yn golygu na fyddai raid i feicwyr gystadlu efo’r trafferthion teithio yr ydw i’n son amdanynt uchod. Ac wrth gwrs mae gennym siop yn Stiniog erbyn hyn -Beics Blaenau- sy’n llogi ac adnewyddu beics. Gobeithio y cawn newyddion yn fuan ar ddyfodol y lein!

Hapus Dyrfa 

Pleser, ar y llaw arall, oedd cael mynd am dro i ben Bryn Glas ar noson braf, a gweld y bwrlwm ar gae pêl-droed Cae Clyd. Dyma’r dorf fwyaf i mi weld yno ers tro byd, i weld y darbi lleol yn erbyn Penrhyn. Pob lwc i’r Amaturiaid y tymor hwn; maen nhw i weld yn gwneud yn dda yn y gynghrair uwch hyd yma. DR

- - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2025

Senedd Stiniog

Ambell bwt o newyddion o siambr y Cyngor Tref, gan Dei Mur a Rory Francis. 
(Pwysleisir mae barn bersonol y ddau gynhorydd a geir yma)

Yn anffodus, parhau mae’r trafferthion o amgylch y cae chwarae aml-ddefnydd MUGA, yn y Parc. Bu'n rhaid galw’r Cynghorwyr am gyfarfodydd anarferol sawl gwaith dros y mis diwethaf. Plant yn wyllt o fewn y cae yn cicio peli dros y ffens ac yn taro cerbydau’r cymdogion, hefyd yno’n hwyr wedi oriau agor y Parc. Mae’r Cynghorwyr oll yn cytuno fod hyn yn annerbyniol. Cytuniwyd i godi’r ffens o amgylch y cae, 2m pob pen ble mae’r goliau ac 1.2m ar hyd yr ochrau. Daw hyn a’r uchdwr at rhwng 14 – 16 troedfedd ar yr ochrau preswyl a’r cae bowls, fel yr awgrymwyd inni wneud.

Dechrau Awst, cafwyd agoriad swyddogol Perllan Pant-yr-Ynn a braf oedd cael gweld y lle yn ei ogoniant. Mae’r coed yn altro a’r planhigion lliwgar yn werth eu gweld. Daeth ambell i deulu lleol draw yn y prynhawn i fwynhau’r lluniaeth ysgafn a ddarpariwyd gan Seren, (drwy gronfa gymunedol Heddlu Gogledd Cymru), ac i eistedd ar y meinciau yn mwynhau heddwch byd natur. Dim traffig i’w glywed, dim ond trydar yr adar mân a mwmian y gwenyn. Pleser pur.

Nes ymlaen yn y mis cynhaliwyd y diwrnod teuluol blynyddol, ‘Hwyl yn y Parc’. Cafwyd ei gynnal eleni yng Nghae Chwarae Tanygrisiau. Bydd darllenwyr selog y golofn yn gwybod fod y Cyngor wedi cytuno i wneud yr wŷl yn un symudol, gyda’r rhesymeg fod pob rhan o’r dalgylch yn elwa ohono yn ei thro. Rhaid cyfaddef, bu’r ymateb gan drigolion Tanygrisiau yn bositif iawn, gyda sawl un yn falch o weld yr wŷl yno. Cafwyd dau ddiwrnod prysur dros ben mewn heulwen bendigedig. Braf oedd gweld pawb yn mwynhau gyda digon i ddiddori’r plant a’r oedolion. Rhaid diolch yma’n enwedig i’r clercod ac i’r is-bwyllgor, sef y Cynghorwyr Marc Griffiths, Morwenna Pugh, Mark Thomas a Peter Jones am eu holl waith caled yn trefnu a rheoli’r digwyddiad. Dwi’n siwr eu bod yn hapus iawn o’i weld yn lwyddiant ysgubol.

Yn ystod un o gyfarfodydd Gorffennaf, yn dilyn cynnig gan y Cynghorydd Dafydd Dafis, cytunodd y Cyngor i hedfan baner Palesteina. Nid yw cynghorau plwyf / tref i fod i ochri mewn digwyddiadau gwleidyddol, er dwi bron yn sicir imi weld baner yr Wcrên yn hedfan yn Niffwys unwaith hefyd. Ta waeth, roedd yn fwy o bleidlais moesol na gwleidyddol. Mae’r faner wedi ei gostwng a’i chadw o’r neilltu erbyn hyn. Cafwyd pedwar cwyn, ac iach o beth dwi’n meddwl oedd cael pobol yn ei thrafod, ac mewn tref o faint Stiniog ni ellid disgrifio’r weithred fel un sy’n ‘hollti’r gymuned’. 

Y Ddraig Goch a baner Palesteina dan y Garreg Ddu ac awyr las Stiniog. Llun Paul W

Maent yn dweud mae’r ffordd orau i anfad gael ffordd ei hun ydi i bobol dda wneud dim; ac er mor bitw oedd y weithred hon o chwifio’r faner, dwi’n hynod falch, yn hynod browd o’m cyd-gynghorwyr am eu penderfyniad dewr i wneud hynny.  ‘A’u llygaid llawn llwgu’, oedd un o linellau gorau Ymryson y Beirdd o’r Babell Lên imi o ‘Steddfod ‘Recsam eleni ond tybed beth oedd eich bloedd chi pan ofynnwyd y cwestiwn, “A Oes Heddwch?”    DMJ

. 

Derbyniwyd llythyr oddi wrth Gyngor Gwynedd yn cynnig gwneud gwaith i wella lloches bws Heol Foty, ger swyddfa Gisda, ar yr amod fod y Cyngor Tref yn barod i gymryd cyfrifoldeb am yswiriant a chynnal a chadw’r lloches ar ôl i’r gwaith gael ei gwblhau. Roedd o leiaf un Cynghorydd am wrthod, ar y sail y dylai Gwynedd gynnal y lloches bws. Ond gytunodd y mwyafrif, ar y sail mai dyna’r drefn gyda’r llochesi bws eraill a bod trigolion yn haeddu cael lloches bws o safon os ydyn nhw’n aros am fws yn y glaw.
Derbyniwyd adroddiad gan Bensaer yn rhestru’r gwaith fyddai, yn ei farn o, yn angenrheidiol i ddod ag adeilad Pafiliwn y Parc i gyflwr addas i’w osod fel caffi unwaith eto. Ond yr oedd y Cynghorwyr yn pryderu am rai o’r cynlluniau. Ni fydden nhw, er enghraifft, yn darparu dau ddrws rhwng y gegin â thoiled. Cytunwyd, ar gais y Cyng. Dafydd Dafis i gynnal cyfarfod arbennig i benderfynu pa waith yn union y dylid ei wneud. 

Cyflwynwyd cais cynllunio gan gan Breedon Trading Limited i ymestyn y caniatâd i weithio Chwarel yr Oakeley tan 2065. Mi wnaeth y Cyng Peter Jones ddadlau y dylid cefnogi hwn ar y sail cadw swyddi. Mi wnaeth y Cyng Dafydd Dafis ymateb fod 2065 yn bell i ffwrdd, fod yna bryder wedi bod am lwch o’r ‘crusher’ ac y dylid craffu’n ddyfnach ar y cais. Yn y pendraw, penderfynodd mwyafrif y Cynghorwyr gefnogi’r cais. 
RF    
- - - - - - - 

Addasiad o'r erthygl a ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi yw'r uchod.

 

Dyddiadur Is-y-coed

Colofn Rhod y Rhigymwr, gan Iwan Morgan, o rifyn Medi 2025

Bydd Eisteddfod Genedlaethol Wrecsam 2025 yn aros yn y cof am yn hir. Ces dreulio bron i wythnos lawn yn troedio’r maes eang a mwynhau amrywiaeth o weithgareddau. 

Dydd Sadwrn, 2 Awst:
Fel hen fandar fu’n ceisio chwythu’r iwffoniwm ym Mand Corris ers talwm, cefais flas ar wylio cystadlaethau’r bandiau ar y teledu. 

Da iawn chi Seindorf yr Oakeley ar ddod yn ail yn eich dosbarth! 

Nos Sul, 3 Awst:
Er bod Aled ein mab hynaf yn perfformio ar lwyfan y maes gyda Daniel Lloyd a Mr Pinc, dewis mynd i’r Gymanfa Ganu wnes i a gadael i Alwena a Rhydian fynd i gefnogi. 

Hoffais ddull di-lol Ann Atkinson o gyflwyno a chafwyd emynau a thonau oedd yn plesio’n fawr.

 

Dydd Llun, 4 Awst:
Bu’n rhaid codi’n fore i fynd i’r Orsedd, ac er mai yn y Pafiliwn y cynhaliwyd y Seremoni Urddo, roedd naws arbennig iddi dan arweiniad cadarn yr Archdderwydd Mererid. 

Mynychu darlith gan yr Athro Eurig Salisbury ar y bardd o’r 17eg ganrif - Huw Morys, Eos Ceiriog.
Croesawyd Prifardd newydd i’r llwyfan yn Seremoni’r Coroni - Owain Rhys o’r Tyllgoed, Caerdydd. Ei gasgliad o gerddi – ‘Adfeilion’ ddaeth i’r brig mewn cystadleuaeth a ddenodd 28 o ymgeiswyr. ‘Casgliad yn cyflwyno darlun tyner o sefyllfa sy’n wynebu cymaint o deuluoedd heddiw’ ydy’r casgliad yma’n ôl un o’r beirniaid, Ifor ap Glyn. Canu am ei fam, sydd bellach yn gaeth dan rwymau dementia wnaeth y bardd. A’r ‘fam’ arbennig honno ydy Manon Rhys - enillydd Medal Ryddiaith Prifwyl Wrecsam 2011 a Choron Prifwyl Maldwyn a’r Gororau 2015.

Dydd Mawrth, 5 Awst:
Dewis dilyn yr Eisteddfod ar y teledu wnes i, a rhaid ydy canmol yr arlwy. Roedd Heledd Cynwal a Trystan Ellis-Morris, ynghyd â Nia Roberts - y tri mor brofiadol bellach - yn cyflawni eu gwaith yn broffesiynol. Rhaid canmol Tudur Owen yn fawr hefyd

Dydd Mercher, 6 Awst:
Methu cyrraedd rhagbrawf yr unawd cerdd dant dan 21 oed mewn pryd oherwydd y traffig, ond cawsom gyfle i wrando ar ddatganiad Elain Iorwerth (Trawsfynydd) ar y llwyfan ac ymhyfrydu’n ei llwyddiant yn cipio’r wobr gyntaf am gyflwyno ‘Yn Genedl Drachefn’ ar y gainc ‘Gwyrfai’

Derbyn croeso yng nghynulliad y Coleg Cymraeg Cenedlaethol yn y prynhawn pryd y dyfarnwyd Gwobr Goffa Eilir i academydd dan 40 oed am gyfraniad nodedig i faes y gwyddorau ac addysgu’r gwyddorau drwy’r Gymraeg. 

Dydd Iau, 7 Awst:
Mynychu cyfarfod yn y Tŷ Gwerin i anrhydeddu Mair Carrington Roberts. Mwynhau gwrando ar bedwarawd yn cyflwyno geiriau a gyfansoddais i Mair pan dderbyniodd Fedal Goffa T. H. Parry-Williams ym Mhrifwyl y Fenni yn 2016. Dyma ddetholiad: 

Ar aelwyd ddiwylliedig
Ym mhentre’r Gwynfryn gynt,
‘Roedd seiniau cân i’w canfod
Yn gordiau ar y gwynt;
Amlygwyd lle i gainc a gair,
Ac etifeddu hyn wnaeth Mair.

Ei medrau fel athrawes
Oedd gadarn fel y graig,
I’r Alban ac i Loegr
Y cariodd ‘dân y Ddraig;’
A phan ddychwelodd i’w hen dre
Rhoes fri i’r ‘Pethe’ yn y lle.

Llwyddiannau cenedlaethol
Yn gyson ddaeth i’w rhan,
Gwnaeth graen ei beirniadaethau
Argraff mewn llawer man;
Manteisiodd y rhai hŷn a phlant
Ar faint ei dawn ym maes cerdd dant.

Fe’i hanrhydeddir heddiw
Ar lwyfan ein Prif Ŵyl,
A braint i ninnau ydyw
Cael uno yn yr hwyl, 
A chael cydnabod yr holl waith
Gyflawnodd Mair dros gyfnod maith.

 

Dydd Gwener, 8 Awst:
Eto, oherwydd traffig trwm, bu i ni fethu â chyrraedd rhagbrawf y triawdau/pedwarawdau cerdd dant agored mewn pryd, ond bu i ni lwyddo i glywed y rhai ddaeth yn fuddugol – Ceri, Ruth a Siriol. Y darn prawf eleni oedd geiriau a gyfansoddais yn ôl ym 1977 ar ôl gwylio’r rhaglen ‘Children’s Pictures of God’. Fe’i gosodwyd ar y gainc ‘Gelli Lenor’ gan Einir Wyn Jones - un o blant Cwm Teigl: 

Pan baentio’r gwanwyn wyrdd yn nail y coed
A’r blodau’n garped lliwgar dan fy nhroed,
Pan brancio’r ŵyn ar hyd y twyni iach
Daw i mi lun o Dduw fel plentyn bach.

Pan daflo’r haul ei gyfoeth dros y tir
Yn fantell aur o erwau’r wybren glir;
Pan welaf lawnder haf yn llysiau’r ardd
Caf lun o Dduw fel llencyn ifanc, hardd.

Pan ddelo’r gwyll i ‘sbeilio ‘sblander pnawn,
A chnau y cyll yn eu cwpanau’n llawn,
Pan grino dail y deri dan fy nhroed
Fe fydd fy Nuw bryd hynny’n ganol oed.

Ond pan ddêl eira fel conffeti gwyn
I wledd briodas deg y ddôl a’r bryn,
A’r iâ i roddi bollt ar gân y dŵr,
Bydd Duw â’i farf yn llaes fel rhyw hen ŵr.         

Trefnais i gyfarfod â’m cyfaill Simon Chandler [Seimon ap Lewis] yn y fan ymgynnull yng nghefn y llwyfan cyn y Cadeirio.

Roedd y profiad o gael bod yn bresennol yn yr Orsedd i’r seremoni honno eleni’n un hynod o emosiynol pan gododd y bardd buddugol, Tudur Hallam, Foelgastell, Sir Gaerfyrddin ar ei draed. Awdl neu gasgliad o gerddi mewn cynghanedd gyflawn – ‘Dinas’ osodwyd yn destun. Yng ngheiriau Peredur Lynch, un o’r beirniaid, ‘fe ganodd gân o ddyfnderoedd isaf ei fod, a llunio awdl na ddymunasai erioed ei llunio’. Mae un arall o’r beirniaid, Llŷr Gwyn Lewis yn canmol y bardd ‘am ei ddewrder, ei onestrwydd, ei genadwri inni o le mor arswydus ac unig a fydd yn gysur calon i rai sydd yn mynd drwy brofiadau tebyg i’r eiddo ef ei hun.’

Dydd Sadwrn, 9 Awst:
Daeth naw o gorau meibion i’n diddanu ar y prynhawn Sadwrn olaf – ac yn eu plith, Côr y Brythoniaid dan arweinyddiaeth John Eifion. Er na ddaeth llwyddiant y tro yma, credaf iddyn nhw lwyddo i gyflwyno rhaglen amrywiol a heriol. 

I gloi gweithgarwch wythnos orlawn, pleser fu cael eistedd yn y Pafiliwn i fwynhau’r Epilog gyda John’s Boys a chantorion ifanc disglair eraill. 

- - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2025

Cwmorthin yn Hollywood?

Wel, ddim yn union! Ond dwi mor falch fod y ffilm opera newydd gan OPRA Cymru wedi cael cyfle i ymddangos fel rhan o Ŵyl Ffilm Ryngwladol Caeredin ganol Awst. Efo pedwar o ddangosiadau dros dri diwrnod, roedd ‘na ddigon o sylw iddi hi, a digon o bobl wedi ei mwynhau’n fawr iawn. 

Ie wir, opera newydd sbon, wedi ei chreu gan Gareth Glyn o Sir Fôn, ac wedi ei hysbrydoli gan olygfeydd o’r nofel enwog Caradog Prichard, ‘Un Nos Ola Leuad’. 

Golygfa o'r ffilm yng Nghwmorthin

Roedd OPRA Cymru wedi cael cefnogaeth ariannol gan Gyngor y Celfyddydau Cymru i fynd ar daith efo’r opera, ond oherwydd Cofid-19, roedd yn rhaid i ni roi’r gorau i berfformio’n fyw, a cheisio gwneud ffilm yn ei lle. Efo cefnogaeth cwmni cynhyrchu Afanti Media, comisiynwyd y prosiect gan Channel 4 ac S4C, a’r cam cyntaf oedd sesiynau recordio yng Nghaerdydd efo cast anhygoel o dda a cherddorfa WNO (Opera Cenedlaethol Cymru) yn ystod haf 2021. Ond o fewn blwyddyn, roedd y camerâu’n rholio yn Dragon Studios tu allan i Gaerdydd.

Erbyn cychwyn mis Hydref 2022, roedden ni wedi cwblhau rhyw 90% o’r ffilmio, ond, am resymau technegol, roedd rhaid i ni gael bach o seibiant. Dyna pam wnaethon ni ail-gychwyn y llynedd yng Nghaerdydd i saethu’r golygfeydd dramatig iawn wrth yml ‘Llyn Du’: llyn sydd wedi cael ei greu’n arbennig mewn stiwdio… ond sy’n edrych yn anhygoel o realistig ar y sgrîn. 

Ond beth am Gwmorthin? Wel, roedden ni’n chwilio am le tebyg iawn i amgylchoedd Bethesda, ond hefyd rhywle fyddai’n gallu awgrymu lleoliad o ffantasi’r awdur gwreiddiol: math o leoliad mae o’n ddisgrifio yn wythfed bennod y nofel. Dyma lle mae ’na weledigaeth Beiblaidd o’r Person Hardd – yr awdur ei hun? – sy’n cael ei ysbrydoli i ysgrifennu’i nofel gan Frenhines yr Wyddfa. Ac yn ein dehongliad ni, dyma grud ei greadigrwydd; rhywle yn agos iawn ‘at ddrws y nefoedd’. Pa mor hyderus ro’n teimlo, felly, pan wnaethon nhw ddewis Cwmorthin fel lleoliad mwyaf addas i ffilmio hynny! Y lle sydd yn cynnwys holl hanes y chwareli, ond hefyd yn rhoi blas i’n dychymyg ni… o nefoedd eu hunain.

Mae’r ffilm yn cynnwys cymaint o elfennau sydd fel arfer ddim yn gysylltiedig ag opera o gwbl: y peth cyntaf, yn amlwg, ydy’r ffaith ei bod yn bodoli mewn du a gwyn, sydd yn adlewyrchu ffilmau’r 50au; ac oherwydd tirwedd sain mor realistig, mae’r cantorion yn ymddangos fel pobl go iawn; hefyd, mae’r actio’n anhygoel o gynnil, ac felly ‘dach chi’n anghofio ar ôl dipyn eu bod nhw’n canu, achos bod popeth mor naturiol. 

Rywsut, mae’r ffilm yn newid y ffordd dan ni’n meddwl am opera: ac mae cwmni OPRA Cymru’n falch iawn ein bod ni wedi chwarae rôl yn hynny. 

Roedd hi’n fraint a phleser troi fyny yng Nghaeredin ar gyfer premiere y byd efo cymaint o gast a chriw, ‘roedden nhw mor falch o’u rôl yn y prosiect: cantorion fel Leah-Marian Jones, Shân Cothi, Elin Pritchard, Huw Ynyr, Sion Goronwy, a Robyn Lyn; a’r cyfarwyddwr Chris Forster, y cynhyrchydd Kirsten Stoddart; cyfarwyddwr ffotograffiaeth Ben Chads, a dylunydd Stephen Graham.  

Bydd y ffilm yn cael ei dangos mewn sinemau yng Nghymru yng nghanol mis Tachwedd efo lansiad cydamserol ym Mangor a Chaerdydd… ac yn sicr yn CellB! 
Fydd Cwmorthin yn mynd i Hollywood, felly..? Wel, pwy a wyr?!
Patrick Young

- - - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2025

Chwilio am hen fynwent

Bu llawer o sylwadau am fynwent yn Llys Dorfil, ond gyda'r holl wybodaeth uwch-dechnegol wrth law -gan gynnwys arolwg geo-ffiseg ac electro-magneteg yno eleni, a lluniau awyr arbennig gan ddau gymwynaswr lleol, ni ddarganfuwyd unrhyw olion beddi gan Gymdeithas Archeoleg Bro Ffestiniog, dros yr wyth tymor diwethaf o gloddio. 

 Bu cyfeiriadau at “8 neu 9 o feddau” mewn cyhoeddiadau gan y Parch. Owen Jones yn ei gyfrol ‘Cymru: Yn Hanesyddol, Parthedegol, a Bywgraphyddol’, Cyfrol 1, 1875, tudalen 349. Gan W. Jones, Ffestinfab, yn ‘Hanes Plwyf Ffestiniog a’r Amgylchoedd’, 1879, t38. Hefyd gan G. J. Williams, yn ‘Hanes Plwyf Ffestiniog o’r Cyfnod Boreuaf’, 1882, t35. A gan Gomisiwn Brenhinol Henebion Cymru, Rhestr. V1 Sir Feirionydd. Plwyf Ffestiniog, t35.

Mae camgymeriad mawr wedi ei wneud gan y cofnodydd cynharaf, Owen Jones, lle gafodd y pwyntiau cwmpawd (gogledd, de, ac ati) yn hollol anghywir,  ac efallai fod hyn wedi bod yn help i ffwndro beddladron.

Yn ein hymdrech i ddarganfod y fynwent agorwyd tair ffos archwilio eleni, wedi eu cloddio â llaw, yn 12m o hyd ac 1m o led, ac i lawr i’r clog glai, ond heb ddim canlyniad. Roedd y clog glai yn rhyw 40cm o ddyfn.  

A oes gan unrhyw un wybodaeth neu syniadau am leoliad y fynwent neu ffurf y beddau? Gadewch i ni wybod! Mary a Bill Jones

Lluniau Gerwyn Roberts 

Mae’n debygol mae dyma dymor cloddio olaf y Gymdeithas ar y safle aml-gyfnod, hynod ddifyr yma. Diolch i’r Gymdeithas am eu llafur cariad gwirfoddol i helpu pobl Stiniog ddeall mwy am ein gorffennol. Cofiwch y bydd cyfle i bawb ddysgu mwy am Lys Dorfil, a gwaith y gwirfoddolwyr yno, yn arddangosfa ddathlu 50 Llafar Bro yn llyfrgell y Blaenau o Hydref 11eg tan y Nadolig. Galwch heibio!  PW

- - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2025

Dyfal Donc- diwedd tymor 2024

 

 

Iaith a Gwaith

Roedd sylw yn rhifyn Gorffennaf/Awst (Ydi'r ZIP yn Agored i Syniadau'r Gymuned?) i’r galwadau am greu Cronfa Gymunedol, yn sgil cais cwmni Zip World am dros £6miliwn o bres cyhoeddus. 

Y ddadl ydi fod y cwmni hwn yn ddigon cyfoethog i beidio gofyn am grantiau gan y llywodraeth -sydd yn y pen draw yn bres yr ydych chi a fi wedi talu mewn trethi! Ac y dylian nhw rannu rhan o’u elw efo’r cymunedau lle maen nhw’n gweithredu. 

 

Ers hynny mae’r cwmni wedi bod yn y newyddion eto, y tro hwn yn dilyn adroddiad ymchwil a gyhoeddwyd ym mis Awst ('Five indicators and two questions about wages and conditions at Zip World' gan Foundational Economy Research 

-ar gael i’w lawrlwtho o wefan FERL). 

 

Prif neges yr adroddiad ydi fod rhwng 85% a 93% o weithwyr Zip World yn Llechwedd a Chwarel y Penrhyn, yn 2024, wedi bod ar gontract ‘zero hours’; hynny ydi, does gan y staff ddim sicrwydd o wythnos i wythnos faint o oriau fydden nhw’n weithio. 

Mi edrychodd yr ymchwilwyr ar hysbysebion y cwmni am swyddi newydd dros gyfnod o bythefnos o’r 27ain Mai at 10fed Mehefin 2025, a’u cymharu efo cyflogwyr eraill sy’n gweithredu yn y maes ymwelwyr. Yn y cyfnod hwnnw roedd 80% o’r swyddi a hysbysebwyd gan Portmeirion yn rai llawn amser, a dim un yn ‘zero hours’, tra oedd Zip World yn hysbysebu dros 60% o’r swyddi yn rhai ‘zero hours’, a dim ond un swydd lawn amser.

Mae cyflogau isel ac ansicr yn ei gwneud yn anodd i weithwyr gynllunio eu gwario, ac hefyd yn medru tanseilio economi cymunedau Cymraeg eu hiaith.

Heb os, mae swyddi llawn amser a chyflogau da yn hanfodol i gadw pobl ifanc yn ein cymunedau!
Os nad ydych wedi cyfrannu sylwadau i’r ymgynghoriad am gronfa gymunedol, holwch cynghorydd.elfedwynapelwyn@gwynedd.llyw.cymru   am becyn gwybodaeth.

- - - - - - - - -

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Medi 2025
 

Dathlu 50 oed!

Cyhoeddwyd rhifyn cyntaf Llafar Bro yn Hydref 1975. Mi fydd rhifyn Hydref 2025 felly yn nodi hanner can mlwyddiant o gyhoeddi Papur Misol Cymraeg Cylch Stiniog! 

Rydym yn dal i gyhoeddi 11 rhifyn y flwyddyn, a hynny yn gwbl wirfoddol. 

Mae tua 40 o bobl yn cyfrannu bob mis, fel gohebyddion, aelodau'r pwyllgor, dosbarthwyr, golygyddion, colofnwyr ac ati.

Fel modd o ddathlu’r garreg filltir yma mae is-bwyllgor o griw ein papur bro wedi bod wrthi’n trefnu arddangosfa yn llyfrgell y Blaenau, ac wedi gwahodd y Gymdeithas Hanes a’r Gymdeithas Archeoleg i rannu’r gofod efo ni. 

Bydd yr arddangosfa’n agor ar yr 11eg o Hydref, ac yno tan y Nadolig. Gobeithiwn y medr pob un ohonoch alw i mewn i ddangos cefnogaeth, a chodi’n hyder bod angen papur bro am hanner canrif arall.

Stolpia- ‘Stiniog 100 Mlynedd Yn Ôl

Pytiau o 1925 gan Steffan ab Owain 

- Agor Ysbyty Coffa Ffestiniog (Tybed beth a fyddai ymateb yr hen drigolion pe baent yn gwybod ei fod wedi ei gau fel Ysbyty?)

- Aeth bws yn sownd mewn lluwchfeydd ar yr Allt Goch a bu’n rhaid i’r teithwyr gerdded i fyny i’r Llan i gyfarfod bws arall.

-Cafodd Peter Macauley Owen, Frondeg, sef disgybl yn Ysgol Sir Ffestiniog, arddangosfa yng Ngholeg yr Iesu, Rhydychen.

- Ar ôl bod yn gauad ac yn rhannol dan ddŵr am sawl blwyddyn ail-agorwyd Chwarel Cwm Orthin gan gwmni Oakeley

- Dedfrydwyd Neil Doherty i fis o garchar a llafur caled am ddwyn par o fwtias (boots) gwerth £1.4s oedd y tu allan i siop yn Stryd yr Eglwys.

-Cynnal Eisteddfod Blodau’r Oes am y tro cyntaf. Tros 300 yn ymgeisio ar wahanol destunau.

- Prif Swyddfa’r Post yn y Blaenau yn agored tan 7:30 yr hwyr. Pris stamp ar lythyr 1d.

- Arbrofwyd gyda defnyddio llwch chwarel i wneud ffyrdd gan Gyngor Tref Blaenau Ffestinog gydag un S. McPherson a oedd yn obeithiol y byddai’n rhoi hwb i chwareli llechi a gweithfeydd sets yr ardal. Gwnaed arbrawf trwy gymysgu llwch llechfaen a glwtin, ac yna gwenithfaen macadam ar ei ben a rholer tros y cyfan. Bu’n weddol lwyddiannus.

-Penderfynwyd sgrapio y pedwar gwn mawr Almaenaidd a anrhegwyd i’r dref fel troffïau rhyfel gan y Cyngor Dosbarth (Credaf mai ar gonglau y Parc yr oeddynt wedi cael eu gosod).

- Oherwydd diffyg galw am gerrig sets a cherrig ar gyfer gwneud ffyrdd bu’n rhaid cau Chwarel Wenithfaen Manod a rhoi’r dynion allan o waith. Bu oddeutu trigain (60) yn gweithio yno ar un adeg.

- Tra yn teithio adref gyda’i wraig tros Fwlch Gorddinan (Y Crimea) collwyd rheolaeth o’r car gan David Hughes, U.H. o’r Blaenau a bu bron iddo fynd tros ymyl oddeutu 100 troedfedd o gwymp, ac yn ddiau, byddai’r ddau wedi eu lladd. Rhywfodd neu’i gilydd, ataliwyd y car ar ffens digon tila fel ei fod ynghrog tros yr ochr. Yn y cyfamser, roedd Mrs Hughes wedi llewygu ond trwy ryw drugaredd daeth modurwyr eraill i’w cynorthwy a llusgwyd y car yn ôl ar y ffordd. (Tybed ymhle yn union y digwyddodd y ddamwain? Ai uwchlaw Llyn Ffridd y bu’r anffawd?)

Llun- Y ffordd tros y Bwlch cyn ei lledu (ymhell ar ôl 1925)

- - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Gorffennaf-Awst 2025

 

Blodeuo ar Lwyfan Enwog

Mae Gerddi Maes y Plas, gardd farchnad gymunedol wedi’u hariannu gan Gronfa Gymunedol y Loteri Cenedlaethol, wedi derbyn yr anrhydedd o cael eu gwahodd i gyflenwi blodau i Ŵyl Glastonbury ar gyfer ei Gardd Heddwch enwog.

Darparodd y fenter, sy’n cael ei chefnogi gan wirfoddolwyr lleol, ddewis bywiog a lliwgar o flodau a dyfwyd yma yn lleol, gan ddod â thipyn o ogledd Cymru i Wlad yr Haf. Yn gyfan gwbl, darparwyd dros 100 o blanhigion a dyfwyd gyda gofal, a’u dewis yn arbennig ar gyfer y digwyddiad, gan ddangos y ddawn arddwriaethol a’r ysbryd cymunedol sydd wrth galon Gerddi Maes y Plas.

Rhannodd Wil Gritten, cydlynydd y prosiect, ei falchder yng ngwaith caled y tîm:

"Mae gweld blodau a dyfwyd yn ein cornel fach ni o Gymru yn dod â harddwch a thawelwch i Ardd Heddwch Glastonbury yn hynod o emosiynol. Mae’n dyst i’r hyn y gall tyfu cymunedol ei gyflawni."

Mae’r gwahoddiad gan Ŵyl Glastonbury nid yn unig yn dathlu ymrwymiad y fenter i gynaliadwyedd ac arferion organig, ond hefyd yn tynnu sylw at sut y gall prosiectau â gwreiddiau cymunedol ffynnu a chael eu cydnabod ymhell y tu hwnt i’w hardal leol.

Mae croeso i drigolion ddod i ymweld â Gerddi Maes y Plas i weld ble dechreuodd y daith — a falle ymuno i dyfu gyda ni’r tymor nesaf.

 

Cynllun Llogi Beiciau Trydan Newydd
Cafodd cynllun llogi beiciau trydan newydd ei lansio ym Mlaenau Ffestiniog ar 2 Gorffennaf, gan gynnig ffordd fwy cynaliadwy a gwyrddach i drigolion ac ymwelwyr deithio o amgylch yr ardal. Bydd y cynllun, sy’n cael ei reoli gan Y Dref Werdd, yn cael ei ariannu ar y cyd gan Gronfa Camau Cynaliadwy’r Loteri Genedlaethol a phrosiect Economi Gylchol Menter Môn.

Bydd y fenter yn darparu fflyd o feiciau trydan i’w llogi, gan annog teithio carbon isel a hyrwyddo twristiaeth gynaliadwy ledled y rhanbarth. Yn ogystal â chefnogi trafnidiaeth lanach, bydd y prosiect hefyd yn canolbwyntio ar atgyweirio a chynnal beiciau’n lleol, gan greu cyfleoedd i ddatblygu sgiliau ac ymgysylltu â’r gymuned.

Dywedodd Emma Ody, cydlynydd y prosiect:

“Mae’n gyffrous iawn i lansio’r cynllun beiciau trydan yma. Mae hyn yn fwy na lleihau allyriadau - er bod hynny’n bwysig iawn - mae hefyd yn ymwneud â gwneud beicio’n fwy hygyrch, hyrwyddo ffyrdd iachach o fyw, a rhoi cyfle i bobl archwilio’n hardal leol mewn ffordd sy’n cefnogi twristiaeth gynaliadwy. Drwy ganolbwyntio ar atgyweirio ac ailddefnyddio, rydyn ni hefyd yn helpu i leihau gwastraff ac adeiladu economi leol fwy cylchol.”

Nod y cynllun yw bod o fudd i’r amgylchedd a’r gymuned leol, gan gynnig trafnidiaeth fforddiadwy ac annog ymwelwyr i brofi’r ardal mewn ffordd gyfrifol ac ecogyfeillgar.
Am fwy o wybodaeth, cysylltwch ag: emma@drefwerdd.cymru

- - - - - - - - 

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Gorffennaf-Awst 2025

Diweddariad am y Plas

Darn a ymddangosodd yn rhifyn Gorffennaf-Awst 2025

Go brin fod Plas Tan y Bwlch yn ddiethr i unrhyw un o ddarllenwyr Llafar Bro. 

Saif y Plas uwchlaw pentref Maentwrog a bydd gan amryw o ddarllenwyr atgofion personol ohono fel cyflogwr, canolfan addysg a lleoliad bendigedig i dreulio amser hamdden. Bellach, mae’r Plas yn adnabyddus fel cartref gwledig hanesyddol teulu’r Oakeley, Canolfan Astudio Parc Cenedlaethol Eryri, ac eiddo arwyddocaol o fewn Safle Treftadaeth y Byd Tirwedd Llechi Gogledd Orllewin Cymru. 

Llun Arthur C Harris, CC BY-SA 2.0

Mae’r enw ‘Tan y Bwlch’ yn dyddio’n ôl i’r G17 a’r teulu Griffith yn berchnogion cynnar ar y stad. Bu’n adnabyddus fel cyrchfan beirdd fel Wiliam Cynwal, Lewys Dwn, Sion Phylip o Ardudwy ac Ellis Rowland, a ddywedodd ym 1722:

“Llwyn gân mawl, llwyn gwin a medd
Llwyn i gynnal llên Gwynedd.”

Mae’r Plas sy’n gyfarwydd i ni heddiw wedi’i gwreiddio mewn treftadaeth gyfoethog. Mae’r system hydro yn adlewyrchu blaengaredd y Plas ym maes cynhyrchu ynni – dyma’r tŷ preifat cyntaf yng Nghymru i dderbyn trydan ac ym 1889, adeiladwyd Llyn Mair, yn anrheg penblwydd 21ain oed i Mary Caroline, merch Mary a William Edward Oakeley. Mae’r berllan gymunedol yn atseinio’r dreftadaeth arddwriaethol: tua chanol y G19, cyflogwyd hyd at ddeuddeg o arddwyr dan arweiniad y prif arddwr, John Roberts. Roedd meithrinfa goed y Plas yn un fasnachol, ac ar gyrion y stad gweithredai’r Home Farm, yr efail a’r melinau coed a blawd. 

Dylanwadodd y Plas yn aruthrol ar bob agwedd o amgylchedd, economi a chymdeithas yr ardal: cyflogaeth (drwy’r Plas a’r chwareli), datblygu pentref stad Maentwrog, newid cwrs afon Dwyryd er mwyn creu’r drofa siap ‘S’, i atgyfnerthu’r olygfa picturesque o’r Plas a phlannu coed pîn yn siap monogram WEO (William Edward Oakeley) yng Nghoed Camlan. Yn gymdeithasol, roedd rheolau lleol yn gorchymyn ar ba ddyddiau ceid sychu dillad y tu allan ac yn dilyn cais gan Annibynwyr lleol, caniatawyd codi Capel Gilgal ar gyrion y pentref, nid ym mlaendir yr olygfa o’r Plas. 

Hawdd, efallai, yw portreadu hanes y Plas o safbwynt y perchnogion a hepgor stori’r teuluoedd a’r cymunedau a roddodd iechyd ac einioes i lafurio yn chwareli’r Oakeley a thalu am ddatblygiad stad Plas Tan y Bwlch. Disgrifiwyd y Plas gan sawl unigolyn lleol, fel cofeb i’r rhai hyn a’r ffaith bod y Plas bellach yn eiddo cyhoeddus, sy’n creu daioni drwy brofiadau addysgiadol, hyfforddiant a llesiant drwy lwybrau, gwaith cadwraethol, gweithgareddau ac addysg, yn destun balchder eithriadol. Mae’r rhwydweithiau proffesiynol a sefydlwyd ar gyrsiau’r Plas yn weithredol yn sector rheolaeth cefn gwlad Cymru hyd heddiw a “Ffatri Gymdeithasau” Plas (ys dywed Twm Elias) yn dal i gyfrannu at ein dealltwriaeth o amgylchedd naturiol a threftadaeth ddiwylliannol Eryri. Mae’r Plas yn eicon yn nhirwedd a threftadaeth ddiwylliannol Eryri ac mae pobl a chymunedau Eryri yn rhan lawn o’r Plas.

Dros y flwyddyn ddiwethaf, bu’r Plas yn destun trafod yn dilyn penderfyniad ariannol gan Awdurdod Parc Cenedlaethol Eryri i’w werthu. Ymatebodd y gymuned yn angerddol i’r newyddion. Mynychodd dros 250 o drigolion ddeuddydd o sesiynau galw i mewn, i’r cyhoedd leisio barn a derbyniwyd mewnbwn ar ebost gan 80 arall. Dangosodd yr ymateb grymus y cysylltiad agos rhwng y Plas a chymunedau’r ardal hyd heddiw a’r balchder ymysg trigolion mai pobl Eryri sy’n berchen arno erbyn hyn. 

Ar ddechrau 2025, adolygwyd y feddylfryd am ddyfodol y Plas gan Awdurdod y Parc a phenderfynwyd tynnu’r Plas oddi ar y farchnad er mwyn galluogi swyddogion i ymgeisio am gefnogaeth ariannol i atgyweirio a datblygu Plas Tan y Bwlch. 

Angor y prosiect hwn fydd symud pencadlys y Parc o’i gartref presennol ym Mhenrhyndeudraeth, i Blas Tan y Bwlch. Byddai hyn yn cartrefu’r Awdurdod o fewn ffiniau’r Parc, am y tro cyntaf. O amgylch y craidd hwn, bydd y Plas yn safle aml-ddefnydd, yn cyflawni pwrpasau’r Parc Cenedlaethol i warchod a gwella harddwch naturiol, bywyd gwyllt a threftadaeth ddiwylliannol, rhoi cyfleoedd i bobl ddysgu am a mwynhau rhinweddau arbennig yr ardal a meithrin lles economaidd a chymdeithasol yr ardal. Bydd sgwrs agored gyda chymunedau a phartneriaid i benderfynu hyd a lled hynny ac mae syniadau wedi’u crybwyll, fel: canolfan hyfforddiant sgiliau traddodiadol, canolfan wybodaeth, arddangosfeydd celf a threftadaeth, llety, digwyddiadau a gweithgareddau, gydag elfen gymunedol gref yn perthyn i’r cyfan. Wrth gwrs, bydd y gerddi, y goedwig a Llyn Mair yn parhau yn agored i’r cyhoedd. 

Byddwn yn cyflwyno cais Cyfnod Datblygu i Gronfa Dreftadaeth y Loteri Genedlaethol ym mis Chwefror 2026 ac rydym yn y broses o benodi tîm dylunio ar hyn o bryd. Os bydd y cais yn llwyddiannus, bydd yr Awdurdod yn derbyn grant datblygu i gefnogi datblygu cynlluniau llawn a hynny’n arwain maes o law at gyflwyno cais cyfnod cyflawni, gwerth hyd at £10m. 

Fel rhan o’r gwaith, rydym yn awyddus i gasglu atgofion o Blas Tan y Bwlch a byddem yn falch o glywed gan drigolion sydd gan straeon i’w rhannu - efallai eich bod chi neu aelod o’r teulu wedi gweithio yno, wedi mynychu cyrsiau neu yn mwynhau crwydro’r stad? Mae croeso i chi gysylltu drwy ebostio: naomi.jones@eryri.llyw.cymru 
Naomi Jones. Pennaeth Treftadaeth Ddiwylliannol Awdurdod Parc Cenedlaethol Eryri