31.3.16

Colofn Yr Ysgwrn- Apêl am Atgofion

Newyddion o Gartref Hedd Wyn, gan Siân Griffiths.

Fuoch chi rioed yn Yr Ysgwrn tybed, neu ydych chi’n nabod rhywun fu yno? 

Oes gennych chi luniau neu atgofion o’r profiad? Sut beth oedd gweld y gegin am y tro cyntaf, a chael hanes y gadair ddu? Sut fyddech chi’n disgrifio’r profiad a beth adawodd yr argraff fwyaf arnoch? Beth yw’r eich neges i ni ar drothwy cyfnod newydd yn Yr Ysgwrn?

Byddem wrth ein bodd yn clywed am eich profiadau a gallwch ein e-bostio, rhannu’ch atgofion ar ‘facebook’, gwneud clip fideo, neu ddefnyddio’r post traddodiadol i yrru’ch atgofion atom.

Cadwyd llyfr ymwelwyr yn ffyddlon yn Yr Ysgwrn dros y blynyddoedd, ac wrth chwilota drwy’r tudalennau gwelir fod ymwelwyr o lefydd fel Canada, Gwlad Belg, Y Ffindir, Patagonia a Sweden wedi gadael eu marc!  Sut oedd y bobl yma wedi cyrraedd cyn belled â’r Traws tybed? A beth oedd yn eu cymell i ddarganfod rhyfeddod Yr Ysgwrn?

A chyda phobl yn teithio o bell ac agos mae’n amlwg fod y profiad yn gadael argraff ddofn ar ambell un, a phawb yn ddi-os yn diolch i Gerald ac Elis gynt am eu hamser a’r sgwrs barod. Mae’n hawdd gweld sut oedd pobl yn cael eu swyno gan awyrgylch arbennig y lle, a’r holl hanes a gadwyd ar yr aelwyd.

Dyma flas ar rai o’r sylwadau:
Mae hi wedi bod yn fraint i fod yma – profiad byth gofiadwy!”– Cwmtawe, 1997
Diddorol iawn, cadeiriau bendigedig, fy mreuddwyd wedi ei gwireddu” -Llanuwchllyn, 2001
Diddorol iawn - wedi byw a phasio am 30 mlynedd cyn gweld y gadair ddu - diolch yn fawr” - Trawsfynydd, 2003
One of the most important moments of my holidays in Cymru....” - Gwlad Belg,  1991

Wrth ddarllen y myrdd o negeseuon a adawyd gan deuluoedd, unigolion a phlant ysgol mae llafur cariad teulu’r Ysgwrn wrth gadw’r drws yn agored yn dod yn amlwg iawn. Clywais un o’r cymdogion yn ddiweddar yn sôn am Gerald wrthi’n hel gwair neu gneifio, ac yn mynnu ‘drop tŵls’ er mwyn croesawu llond car o bobl a’u difyrru am awr neu ddwy!

Tipyn o her fydd dilyn hynny! Ond mae’r gwaith o atgyweirio’r Beudy Tŷ fel man i groesawu ymwelwyr i’r safle ar ei newydd wedd ar fin cychwyn yn y gwanwyn. Yno cewch gyflwyniad i stori Hedd Wyn, Yr Ysgwrn a’r cyfnod, cyfle i gael paned, cyn darganfod yr aelwyd a’r tirlyn arbennig.

Y gobaith yw y byddwn yn medru parhau i gynnig yr un croeso twymgalon, rhoi cyfle i fwy o bobl flasu profiad Yr Ysgwrn, a chreu atgofion newydd sbon!

Gyrrwch eich lluniau/atgofion/fideos ayyb at Sian neu Jess:
yrysgwrn[at]eryri-npa.gov.uk

Yr Ysgwrn
Parc Cenedlaethol Eryri
Penrhyndeudraeth
Gwynedd
LL48 6LF

   Gerald a’r diweddar Ellis Williams, Yr Ysgwrn. A oes rhywun a all enwi’r gŵr yn y canol?
------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Chwefror 2016.
Dilynwch y gyfres gyda'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

 

29.3.16

Pobl y Cwm -'Nôl i'r Babell

Dyddiau fu yng Nghwm Cynfal.   
Pennod arall o gyfres atgofion y diweddar Ellen Williams.


Roedd capel y Babell yn oer iawn yn y gaua, nid oedd dim byd i'w dwymo. Roedd grât fach dân yn y Festri. Roedd pobeth yn burion yn y gwanwyn a'r haf, ond pan ddoi gauaf roedd yn bur angysurus i fod yn eistedd dros awr yn y capel bach. Pan fyddai gwynt yn chwrlio a'r rhew yn ffyrnig, a'r eira a'r glaw yn curo'r ffenestri yn eu tymor, byddai dipyn o gwyno, a dechreuwyd anesmwytho a meddwl o ddifri am rywbeth i'w gynesu.

Bu dipyn o drafod ar y mater, rhai yn fodlon aros yn mlaen fel yr oedd pethau, gan ddweyd eu barn y dylai Gwres yn Ysbryd gadw corff yn gynnes, ond pasiwyd yn y diwedd yn unfrydol i fynd a'r achos yn mlaen i'r Fam Eglwys, Engedi i gael gair terfynol, a chafwyd dwy stôf i weithio hefo coaks, un ym mhob pen i'r capel. A chan fod pethau o'r fath yn ddiethr i'w deall, pa fodd i'w gweithio ar y cychwyn, bu bron iawn i anffawd ddifrifol ddigwydd.

Nid oedd y gofalwr wedi deall yn iawn. Fy nhad oedd hwnnw, a chan iddo droi rhyw deglyn o chwith, aeth y stôf yn rhy boeth nes i'r coed tu ôl iddi ddechreu cymeryd tân, ond cafwyd ymwared mewn pryd, ac ni wnaed difrod mawr iawn yno, diolch am hynny, a bu cynhesrwydd da yno tra parodd y ddwy stôf.

Lampau oel oedd yn goleuo'r capel, dwy yn y Sêt Fawr a pedair uwchben, a dwy yn y Festri. Byddai rhaid llenwi y rhai hyn ddwy waith yr wythnos, a rhagor ambell i dro fel byddai galw. Llawer i stŵr a helynt fyddai hefo nhw, methu gael y fflam yn iawn, y wig yn gam, a fflam yn mygu ac yn duo y gwydyr. Byddai rhaid glanhau y gwydrau ar ôl bob tro er mwyn goleu clir, a'u golchi hefyd yn aml iawn. Rywfodd roedd y gwaith, er yn llafurus yn bleserus i mi, ac rwyf yn edrych yn ôl ato gyda hiraeth am a fu.
Aelodau'r Babell wedi dod i baratoi bwyd i ddathlu hanner can mlwyddiant y capel newydd ym 1954. Cafwyd y llun gan Mrs Sally Williams

Ymhen rhai blynyddoedd fel yr oedd yr amser yn pasio, ymfudodd Edward Owen, organydd y Babell i wasanaethu i Loegr, er colled fawr i'r Babell. Rhaid oedd chwilio am rywyn arall i wneyd y gwaith, a chan mai prin iawn yr adeg hono oedd o athrawon o radd i roi addysg i'r ifanc, bu dipyn o anhawsterau yr adeg hono yn y Babell, methu a chael chwareuwr sefydlog, dim ond dibynu ar hwn a'r llall a fforch y glust. Roedd Pirs Jones Brynllech, bachgen lled ieuangc a'r ddawn ganddo heb gael addysg gan neb o radd. Cymerodd y gwaith ar yr organ, a bu yn hynod o llwyddianus, yn ffyddlon a selog gyda'r gwaith trwy lawer o anhasterau, pellter ffordd o Brynllech i'r Babell am rai blynyddoedd, nes i Rhyfel 1914 dorri allan, a bu rhaid i Pirs Jones fynd i'r fyddin. Roedd o yn un o hogia Cwm Cynfal aeth yn aberth i'r gyflafan erchyll.

Yn y cyfamser, dechreuodd dwy o ferched ifanc y Babell gymeryd gwersi ar chware yr organ, a bu llwyddiant mawr yn eu menter ar y gwaith. Enw morwynol yr hynaf o'r ddwy organyddes oedd Ellen Lewis. Daeth y teulu i Gwm Cynfal o Gwm Hermon rhyw dro tua'r flwyddyn 1912. Cafodd Ellen Lewis ei haddysgu gan Madam Laura Pritchard Evans, 'Perdones Cynfal', A.R.C.M.   Dechreuodd ar y gwaith o chware'r organ yn y Babell cyn bod yn 15 mlwydd oed, a gwasanaethodd am drigain mlynedd, a hyny yn yr un capel, sef capel bach y Babell, nes iddi hi a'i phriod Gruffydd Davies ymddeol a dod i gartrefu i bentre Ffestiniog.

Enw morwynol yr ail organyddes oedd Mary Ellen Roberts. Daeth teulu hon i Gwm Cynfal o Drawsfynydd, i Cae Iago rhyw dro tua'r flwyddyn 1910. Cafodd hithau ei haddysgu gan Madam Laura Pritchard. Dechreuodd hithau ar ei gwaith o wasanaethu gyda'r organ yn ifanc iawn, cyn bod yn 16 oed. Bu llwyddiant mawr ar waith y ddwy, er clod a help i'r achos yn y Babell. Buont yn ffyddlon yn ddiwyd, yn wasanaethgar a dirwgnach yn eu gwaith trwy lawer o anhawsterau.

Cofiwn mai capel bach yn y wlad yw Babell. Roedd gofal cartre ganddynt, gwaith y ffarm a phellter y ffordd, bob math o dywydd i ddod i bob gwasanaeth i'w gwynebu. Ac yn y blynyddoedd cynar hyny, nid oedd cyfleusterau fel sydd heddyw, rhaid oedd dibynu ar y ddwy droed i'ch cario i bob man. Rwyf am ddiolch yn fan hyn i gyfeillion y Babell am roi help i mi gofio pethau oedd wedi mynd yn angof genyf, wrth holi a stilio a sgwrsio hefo hwn a llall, roedd fy nghof yn dod yn ôl i mi fel blodyn yn agor ar ôl gael dŵr.

 ----------------------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn 2000.
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y cwmwl geiriau ar y dde.

27.3.16

Trem yn ôl -Plas Tanymanod

Mae llawer o hen dai a phlasdai Bro Ffestiniog wedi diflannu bellach. Dyma bennod o'r gyfres Trem yn ôl: erthyglau o lyfr 'Pigion Llafar 1975-1999', yn trafod un ohonynt

TANYMANOD
Disgrifwyd hen blasdy Tanymanod gan y ddiweddar Mrs K. Jones-Roberts (Tai hanesyddol Blaenau Ffestiniog a’r Cylch. Cyf. 3; tud. 263-274) fel yr unig dŷ sy’n sefyll yn y Blaenau heddiw sydd o ddiddordeb hanesyddol. Bellach ‘ei le nid edwyn ddim ohono ef mwy’. Fe’i tynnwyd i lawr, ac adeiladwyd tai del yn y llecyn a elwir yn awr yn Maes y Plas.

Safodd yr hen dŷ am dair canrif. Trigai’r Fychaniaid yno yn niwedd yr ail-ganrif-ar-bymtheg – hen deulu Corsygedol, Rhug a Hengwrt. Bu John Vaughan, yr olaf i fyw yno, farw yn ddibriod yn Ebrill 1961. Gwnaeth ef ei orau i gadw’r hen dŷ’n raenus, ond ar ôl ei farw aeth yr hen adeilad ar ei waethaf, yn hanner murddyn. Prynwyd y tŷ cyn hir, yn Hydref 1971, gan Gyngor Ffestiniog a dechreuwyd ei chwalu y flwyddyn ddilynol.

Llun Gareth T Jones, tua 1970
Mae yn Archifau Amgueddfa Werin Cymru lythyr a ysgrifennwyd ym Medi 1959 gan John Vaughan Ysw., i’r  Curadur y pryd hynny, Dr. Iorwerth Peate. Ynddo ceisia olrhain hanes ei hen gartref. Mae’r llythyr, nid yn unig yn ddiddorol ond fe deifl olau ar agweddau yn hanes y teulu. Dyma yn ddiau yw’r ddogfen olaf a ysgrifennwyd ynglŷn â’r tŷ gan un o aelodau olaf hen deulu arbennig iawn. A dyma fras gyfieithiad ohono:

Tanymanod Hall,
Blaenau Ffestiniog.
Annwyl Dr. Peate,
Er pan lwyddais i gael yr hen le hwn wedi ei gofrestru fel lle o ddiddordeb hanesyddol ym Mai 1954, bûm yn ymdrechu droeon i gael gafael ar ddyddiad ei adeiladu.
Roedd yr arbenigwyr a ddaeth o Gaerdydd, i bwrpas ei gofrestru, mewn cryn ddryswch ynglŷn â’r adeiladwaith. Rwyf fi o’r farn ei fod, yn wreiddiol, yn un o’r ‘Tai Hirion’, at yr hwn yr adeiladwyd yn ddiweddarach, le croes. Yr awgrym o ddyddiad a roddais i i’r arbenigwyr oedd 1696. Wrth ymadael, eu geiriau oedd, ‘Gall fod yn hŷn nag y tybiwch chwi’ ....
Yr oedd yn wreiddiol yn dŷ fferm, a gwn i’m hendaid ei amaethu. Ar un talcen yr oedd ar un adeg olwyn ddŵr i’r corddwr.
Mor hardd oedd ei sumerydd o dderw du, ac un o’r enghreifftiau godidocaf o’r hen simdde fawr ... yr enghraifft orau a welais i .... Mae talcen y simdde fawr a’r sumerydd cloi yn debyg i’r rhai sydd yn Hafod Ysbyty.
Y mae carreg fedd ym mur un o’r ystafelloedd byw ac arni’r geiriau,
Underneath lieth the body of William
Vaughan of Tanymanod who died on the
third day of June 1763 in the 96th
year of his age ...

Also Anne Vaughan their daughter and
wife of William Richard. She was
buried July 1st 1815 aged 42 years.’
Daethpwyd â’r garreg hon o fynwent Eglwys Ffestiniog pan yn symud yr adeilad ymhellach yn ôl na’i safle wreiddiol...
Eto wedi’i hoelio yn nistyn traws y simdde fawr ceir rhimyn o dderw du a’r geiriau canlynol wedi’u cerfio arno: ‘John Vaughan, Tanymanod 1777.’
Daeth y rhimyn derw du oddi ar gefn sêt y teulu yn Eglwys Ffestiniog. Nid oes angen ychwanegu i ddarganfod y llechi beri bod yn rhaid adeiladu tai, ac i hynny gymryd y tir amaethyddol a berthynai i’r stad; ac yn ddiweddarach i’r Cyngor drwy roi gorchymyn o orfodaeth i ni i werthu tir i adeiladu beth sydd wedi troi allan yn anghenfil o ystad o dai, sydd bellach yn boenus o agos at Danymanod. Dyna pam y gwnaf bopeth yn fy ngallu i sirchau parhâd yr hen dŷ.
Carwn ddweud i’ch enw gael ei roddi i mi gan Mr John Cowper Powys sy’n byw gerllaw.
Yr eiddoch yn ddiffuant,
John Vaughan.

--------------------------------------


Tecwyn Vaughan Jones oedd yr awdur. Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Tachwedd 1980, ac yna yn llyfr Pigion Llafar a gyhoeddwyd i nodi'r milflwyddiant yn 2000.
Bu yn rhifyn Chwefror 2016 hefyd, yn rhan o gyfres Trem yn ôl.

25.3.16

Stiniog a’r Rhyfel Mawr -'bwledi yn clecian uwch ein pennau..'

Parhau â chyfres Vivian Parry Williams, yn nodi canrif ers y rhyfel byd cyntaf.

Chwefror 1916
Roedd nifer o lythyrau'r milwyr yn dal i gael eu cyhoeddi gan Y Rhedegydd, ynghyd â lluniau a cherddi lu. Daeth cerdd faith arall gan Glyn Myfyr ddiwedd Ionawr dan y testun 'Cyfarch y Plant Sy'n 'Mhell'. Defnyddiai'r Myfyr lawer o enwau lleoedd yn y gerdd 14 pennill, fel petai i godi mwy o hiraeth ar y milwyr o'r fro oedd yn gwasanaethu gyda'r fyddin Brydeinig.

Ar 5 Chwefror 1916 daeth y newyddion trist am filwr ifanc o Gellilydan, Evan Davies, Llwyn Eifion, yn cael ei ladd yn y brwydro, y cyntaf o'r pentref hwnnw i farw ar faes y gad.

Yr wythnos ddilynol derbyniodd y papur lythyr gan y Preifat Alun Mabon Jones o 'rywle yn Ffrainc', oedd y darlunio sefyllfa'r milwyr yn y ffosydd ar y pryd. Cynhwysir y cyfan eto yn ieithwedd y cyfnod, fel pob dyfyniad yn y gyfres o erthyglau:
...Chwith gorfod troi yn ôl o'r Trenches ambell noson, a bwlch yn y rheng, a chymrawd wedi rhoi ei fywyd yn aberth dros ei wlad. Er hyn oll, rhaid ymwroli ac ail-afael yn y dryll a'r bidog, a bod ar y mur yn gwylio, gan gofio yn aml am y rhai sydd gartref yn gweddïo ar ein rhan. Ni chaniateir i ni ddweyd ond ychydig o'r hanes. Dyddorol iawn fyddai gennyf roi hanes y daith o'r dechreu hyd yma, ond mae dwylaw trwm a llygad craff y 'Censor' yn chwilio ac yn chwalu ein llythyrau, ac yn ein cau i derfynau cyfyng iawn...Da gennyf am ymdrechion diflino Pwyllgor y Red Cross yn Ffestiniog. Maent yn gwneyd mwy o wasanaeth nag a dybient drwy anfon anrhegion i gysuro ein milwyr. Ni wyddoch chwi yna faint mae caredigrwydd cyfeillion yn ei effeithio arnom ni yma. Nid oes dim yn sirioli yspryd y bechgyn, ar ôl cael eu rhyddhau o'r Trenches, ar ôl bod yno am ddyddiau, na gweled y Mail yn ein disgwyl oddiyno. Ac O! y rhedeg a'r holi fydd, gan edrych am barsel neu lythyr. Y drwg yn aml ydyw y bydd y parsel yn rhy fawr, a'n hamser ninau yn fyr cyn gorfod troi yn ôl am y Trenches...
Disgrifiadol iawn oedd llythyr tebyg a anfonwyd gan y Sapper R. Humphreys, ac a gyhoeddwyd ym mhapur Cymraeg wythnosol yr Unol Dalaethau, Y Drych. Dan bennawd 'Gyda'r Sappers yn Ffrainc. Llythyr dyddorol gan un o'r Mwynwyr', nid oedd hwn am ddatgelu enw'r lle yr oedd ynddo, ond '...y mae yn ddigon hysbys i chwi; ni chaf ei enwi, ond gwnewch o allan.'

Rhoddodd ddarlun o'r gwaith paratoi oedd yn ei wneud, megis torri dugouts a llenwi bagiau â thywod, i wneud tŷ ohonynt, tŷ gyda digon o le i 36 gysgu ynddo. Yna disgrifir y fangre yr oeddynt ynddo, gan gyffelybu’r lle â'r 'Hen Wlad oddeutu Ffestiniog'.

Roedd yn gweld Tŷ Nant y Beddau yn ei ddarlun, a'r dirwedd oddiyno yn debyg iawn i'r mawndir dros y Migneint i gyfeiriad Llechwedd Ddeiliog. Wedi breuddwydio am ychydig am ei hen gynefin gartref, daw realiti'r sefyllfa ato'n sydyn, wrth ddisgrifio bywyd yn y ffosydd.
'Dyma ddechreu gofidiau; dŵr a chlai at hanner ein gliniau, ac felly y byddwn am tua milldir a hanner, wrth gael un troed yn rhydd y mae y llall yn glynu yn y clai a'r bwledi yn clecian uwch ein pennau...'
Anfonodd y Preifat David Morris lythyr, a cherdd o werthfawrogiad i Jennie Hughes, Ysgrifennydd Cymdeithas y Groes Goch yn Nhrawsfynydd, i ddiolch am garedigrwydd yr aelodau tuag at y milwyr.

I ferched glew Trawsfynydd
Rhof ddiolchgarwch llwyr
Am gofio am ein meibion
Sy'n ymladd fore a hwyr;
Ni raid i'n ddioddef anwyd
O'n traed na'n cefnau mwy
Tra bo calonnau cynnes
Yn curo yn y plwy'.

Parhewch i ddal eich 'baner'
I fyny tua'r nen,
Os coch y 'nawr, daw amser
'R'aiff yn eich dwylaw'n wen,
Mae'ch aberth ar yr allor
Yn siŵr o droi ryw awr
Yn 'fuddugoliaeth' fythol
Yn hanes Prydain Fawr.

---------------------------------------------------
 
Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Chwefror 2016.
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.
 

23.3.16

Diolch Elsi!

Cyfarfod i ddangos gwerthfawrogiad ardal.
Addasiad o erthygl a ymddangosodd yn rhifyn Chwefror 2016. 

(Lluniau gan Alwyn Jones)

Gan fod Mrs Elizabeth Ann Jones (Elsi), Erw Las, Bethania, yn paratoi i’n gadael ni am ei henfro yng nghyffiniau Llanbedr Pont Steffan, fe aeth Meinir Boynes ati i drefnu ‘te ymadawol’ iddi yng Nghaffi Llyn, Tanygrisiau, a gwahodd yno gynrychiolwyr o’r gwahanol gymdeithasau y bu Elsi yn ymwneud â nhw dros y blynyddoedd ers iddi hi a’i phriod, y diweddar Arwel Jones, ymsefydlu yma yn 1978. 


Ar derfyn y gwledda caed ychydig eiriau pwrpasol gan Meinir ac yna Pegi Lloyd Williams, i gyfarch Elsi cyn i’r beirdd, Iwan Morgan, Gwilym Price a Vivian Parry Williams, gael cyfle wedyn i ddangos eu gorchest mewn odl a chynghanedd a chân.


Cyflwynwyd tusw mawr o flodau i Elsi gan gadeirydd Llafar Bro ac yna, ymddangosodd gacen anferth o werthfawrogiad, i bawb ei mwynhau.

Dymunwn iechyd a phob hapusrwydd iddi wrth iddi ddychwelyd i’w hen gynefin.

Dyma ddetholiad o benillion Gwilym Price i Elsi


Mae heddiw’n ddydd arbennig
Sydd gyda chymysg flas,
Wrth roi ffarwel i Elsie –
Cenhades Erw Las.

Ers derbyn Els ac Arwel
I’r Blaenau flwyddi’n ôl,
Fe’n cyfoethogwyd yma
Gan ddau a wnaeth eu hôl.

’Rôl profi ‘trefn’ mewn bywyd
Mae’n galed i barhau,
Ac anodd iawn yw’r siwrna
I un, lle gynt bu dau.

Wrth symud at berthnasau
A ffrindiau bore oes,
Gobeithio’n wir cewch iechyd
A chyfnos heb ddim loes.

Diolchwn i chwi heddiw
Am gael eich cwmni cyd,
Y De fydd gyfoethocach
A’r Blaenau’n dlotach byd.

Os daw ryw hiraeth drostoch
A’ch calon yn y baw,
Bydd breichiau i’ch croesawu
Yn ôl i wlad y glaw.

Ymddangosodd yr isod yng ngholofn Rhod y Rhigymwr, gan Iwan Morgan yn yr un rhifyn:

Roedd hi’n fraint ac anrhydedd cael llunio’r cywydd canlynol iddi, a’i gyflwyno yn y cyfarfod i recordiad o dannau telynau Mona Meirion a Dafydd Huw o’r gainc ‘Hafan’ gan Eleri Huws:

I  ELSI JONES … fydd yn ymadael â’r ardal yn 2016. Roedd ei chyfraniad hi a’i diweddar briod, Arwel Jones i fro’r Blaenau yn amhrisiadwy ...

Mae ymadael, mae mudo       
Rhyw rai’n ysgytwad i fro.
Y bobol hyn fu’n rhoi blas
I’w heithaf i gymdeithas;
Daw hyn ag achos tristáu
Eleni’n nhref y Blaenau.

Els a aiff, yn ôl y sôn,
I degwch Ceredigion,
I rengau tir ieuengoed,
A hi’n awr yn hŷn ran oed;
‘Nôl i fan, mor annwyl fu,
I nyth aelwyd ei theulu.

Y pethau gorau garodd,
Yn eu byd, roedd wrth ei bodd.
Un abl oedd i roi i blant
Allwedd i ddrws diwylliant,
Gydag acen bro’i geni
Yn rhan o’i heglurder hi.

Mynych fu ei chymwynas,
Yn graig ymhob moddion gras;
Graen o’i hôl, ei gorau wnaeth
Inni drwy’i hir wasanaeth,
A’i ffordd fedrus, hoffus hi
A welsom, - diolch, Elsi.


A dyma'r cerddi a gyflwynodd Vivian Parry Williams i Elsi ar yr achlysur:

Tribannau i Glodfori Elsi

Fe dalwn ein gwrogaeth
I un brysur o’r gymdogaeth;
I Elsi, rhown ddiolchiadau gwir
Am hynod hir wasanaeth.

Bu’n driw i’r noson blygu
R’hoff bapur bro yng Nghymru,
Fe blygodd filiwn copi, do,
O Lafar Bro ers hynny.

Bu’n mesur a didoli,
A gwlychu bawd, a chyfri’,
A gwrando’r straeon yn y cwrdd
Wrth rannu bwrdd â Phrinsi.

Caed llawer pwyllgor difyr
O’r criw’n ymwneud â’r papur,
Roedd rhai yn faith, nid yw’n syrpreis -
Wil Preis yn malu awyr.

Bu’n nghwmni Wil ac Iwan,
Ac Emyr, fi ac Ifan,   
A Pôl a Ger, a Thecwyn Fôn
A Sandra’n sôn am arian.

Mae’n haeddu cael ryw deyrnged
Am fod yn rhan o’r uned,
I ni, mae Elsi’n werth y lês -
Arglwyddes ein cymuned.

Stand bei! Mae gen i neges
Gan Lisi, y frenhines,
Mae’n cynnig braint i urddo Els,
What else - yn dywysoges.

Ond wedi’r holl gellweirio,
Fe gofiwn am gydweithio,
Ac am ei chymorth, yr un modd -
Mor anodd fydd ffarwelio.

Bu’n hoelen wyth, bu’n angor,
Bu’n ddoeth, pob gair o gyngor,
Bu’n weithgar, do, bu hon yn gefn
Wrth gadw trefn mewn pwyllgor.

Bu’n llywio sawl cymdeithas
Bu’n hael wrth wneud cymwynas,
A rhoddodd hon i Gymru’i gwlad
Ei chariad gydag urddas.

Nawr Els, cyn ichi deithio
O’r dre’, rwyf yn gobeithio,
Oherwydd ein cysylltiad ni,
Na wnewch chi ein anghofio.

A phan ddaw pwl o hiraeth,
Gofynwch am achubiaeth,
Fe ddown i lawr i’ch ‘nôl am sbel,
I ‘ch dychwel o’ch halltudiaeth.

Cewch siŵr, fe gewch ddychwelyd
I Stiniog, bro ein gwynfyd,
Cewch groeso gennym yn ddi-os,
Cewch aros yma hefyd.

Diolch am bob gair a chymod,
Diolch am gymwynas barod;
A diolch am eich cwmni braf,
A diolchaf am eich ‘nabod.

       

21.3.16

Sgotwrs Stiniog -Croeso'r gwanwyn

Erthygl o gyfres reolaidd y diweddar Emrys Evans.

Croeso’r gwanwyn tawel cynnar,
Croeso’r gog a’i llawen lafar;
Croeso’r tes i rodio’r gweunydd,
A gair llon, ac awr llawenydd.

A dyna hen bennill telyn, fel mae’r math yma’n cael eu galw, yn croesawu’r gwanwyn inni. Ac yn sicr fe fydd sawl sgotwr yn falch o’i groesawu â ‘gair llon’, ac ar ôl dyheu dros y misoedd diwethaf am ‘awr llawenydd’ unwaith eto o fedru gafael yn yr enwair.

Ychydig yn ôl yr oeddem yn ofni y byddai Llyn y Ffridd -neu Lyn Ffridd y Bwlch a rhoi ei enw llawn iddo- yn cael ei gladdu o dal dunnelli lawer o rwbel y chwarel. Ond daeth ‘gair llon’ oddi wrth berchnogion newydd hen Chwareli’r Oakeley yn dweud nad oedd ganddynt unrhyw fwriad i’w gladdu o’r golwg.

Llyn Ffridd. Llun- Paul W.
Tydi Llyn y Ffridd ddim yn lyn naturiol, ond yn un a gronnwyd rywbryd yng nghanol y ganrif diwethaf i roi dŵr i hen Chwarel y Welsh Slate fel y byddai’n cael ei galw, sef rhan isaf hen Chwareli’r Oakeley. Ond ers sawl degawd bellach y mae o wedi dod yn rhan o’n hamgylchfyd, fel y mae rhai llynnoedd eraill a wnaed gan wahanol chwareli yn ystod Oes Aur y diwydiant llechi yn ein hardal, rhai fel Llyn Newydd Dubach, Llyn Mawr Barlwyd, a Llyn Newydd Bowydd. Roedd hi’n dda iawn cael cadarnhad, beth bynnag, nad oes gan y chwarel fwriad i’w gladdu o’r golwg.

A thwym, twym, yw’r alwad hen
I le’r hwyl a’r wialen.

Ydi, mae o wedi dod unwaith eto, dechrau tymor y brithyll arall newydd sbon, a diolch amdano; dyma gyfle i afael yn yr enwair eto ac i’w hel hi am y mynydd a rhoi cynnig ar dwyllo y brithyll brych, a chael cwmni hen gyfoedion yr un pryd.

Gofynnwyd imi yn ddiweddar gan un a oedd a’i fryd a’i feddwl ar fynd i bysgota pluen yn gynnar yn y tymor, pa blu a fuaswn i’n eu rhoi ar fy mlaen-llinyn pe tawn i’n mynd allan hefo’r enwair fel bo’r tymor yn agor yn nechrau mis Mawrth – a chaniatau wrth gwrs fod y tywydd yn o resymol i fedru mynd allan.

Wedi meddwl tipyn ac edrych drwy y dyddiadur pysgota sydd gennyf, y dair bluen y buaswn i’n eu rhoi ar fy mlaen-llinyn pryd bynnag yr awn i bysgota yn ystod mis Mawrth, fyddai:

Yn bluen flaen, y Nimff Bolwyrdd;
yn bluen ganol, Macrel fawr Corff piws; ac
yn bluen agosaf-at-law, Petrisen Corff Coch.

Nymff bolwyrdd. Llun Gareth T. Jones, o lyfr Emrys Evans 'Plu Stiniog' 2009.

Rydw i wedi cael y Nimff Bolwyrdd yn un eithaf dibynnol am bysgodyn yn ystod y ddau fis cyntaf o’r tymor. Yr hyn ydi’r Facrel Fawr Corff Piws ydi fersiwn fwy o Facrel Fach Corff Piws, ac mae honno yn un o hen ‘Blu Stiniog’. Mae y Betrisen Corff Coch yn hen bluen, hefyd, a rhai yn ei galw yn Betrisen Corff Coch Cymreig. Rhoir dau fath o draed iddi, sef rhai coch yr un lliw a’r corff, ac yna traed petris ar rheini.

Os bydd iechyd a’r tywydd yn caniatau imi gael mynd hefo’r enwair ym mis Mawrth eleni, dyna’r dair buen a fydd ar fy mlaen-llinyn, a’r dair bluen a fydd yn cael eu cynnig yn gyntaf un i’r brithyll.
--------------------------------------------------

Addaswyd yr uchod o ddwy erthygl a ymddangosodd yn rhifynnau Mawrth 1998, a Mawrth 1999.
Gallwch ddilyn y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y cwmwl geiriau ar y dde.

19.3.16

Senedd Stiniog

Pytiau o’r Cyngor Tref. 
Addasiad o'r golofn newyddion a ymddangosodd yn rhifyn Chwefror 2016.

Gwirfoddolwyr yw asgwrn cefn nifer o glybiau, mudiadau, a gweithgareddau diwylliannol a hamdden yn ein cymuned. Gyda hynny mewn golwg, bu galw ar y Cyngor Tref i gydnabod ac i ddathlu’r gwaith ardderchog sy’n cael ei wneud gan wirfoddolwyr drwy sefydlu gwobrau ‘Gwirfoddolwr y flwyddyn’.

Nid yn unig fydd hyn yn dweud diolch, ond yn gyfle hefyd i hybu gwirfoddoli, gan annog eraill i wirfoddoli yn y gymuned. Fe eiliwyd y cynigiad a bydd yr Is-bwyllgor Adnoddau yn trafod ymhellach.

Cafwyd cais arall i’r Cyngor Tref ddylunio holiadur er mwyn canfod barn trigolion yr ardal ar ddyfodol y rheilffordd o’r Blaenau i Drawsfynydd. Gan fod y cynnig yn gofyn i’r Cyngor Tref drefnu bod pob un annedd o fewn ffiniau’r Cyngor yn derbyn holiadur fe benderfynodd y Cyngor ohirio gwneud penderfyniad a’i drafod ymhellach mewn Is-bwyllgor.

Cafwyd diweddariad gan y Clerc ar y gwaith o greu gwefan i'r cyngor a chafwyd gwybod bod rhai Cynghorwyr yn hwyr yn rhoi paragraff syml amdanynt! Penderfynodd y Cyngor y dylai colofnau Senedd Stiniog ymddangos ar y wefan a phenderfynwyd hefyd i wneud ymholiad i ofyn am yr hawl i ddefnyddio gwybodaeth o’r llyfr ‘Senedd Stiniog’, sydd yn olrhain hanes yr Hen Gyngor Dinesig.

Yn dilyn cais am gymorth ariannol gan Cyngor ar Bopeth (Gwynedd a Môn) tuag at eu costau o ddarparu cyngor annibynnol am ddim i bawb ar hawliau a phroblemau, penderfynodd y Cyngor i gyfrannu £200 at y gwasanaeth.

Cafwyd cyfarfod arbennig o’r Cyngor Tref er mwyn trafod a gosod y braesept ar gyfer y flwyddyn ariannol ganlynol, sef 2016/17. Oherwydd cynnydd sylweddol yng nghyfrifoldebau’r Cyngor, sef biniau halen, cyfrifoldeb am gadw’r celfi yng nghanol y dref o fis Ebrill 2016 ymlaen a’r cyfraniad llai mae’n ei dderbyn gan Gyngor Gwynedd am y llwybrau cerdded - sydd bron iawn yn 100 milltir - fe benderfynodd y Cyngor i godi’r dreth 50c yr wythnos i bob tŷ ym mand D.
Bedwyr Gwilym

17.3.16

OPRA CYMRU

Y cwmni lleol yn torri tir newydd.

Fel y gŵyr llawer ohonoch, bellach, cwmni wedi ei sefydlu’n lleol gan Patrick Young, ydi ‘Opra Cymru’. Dyma ŵr sydd â phrofiad eang o gynhyrchu operâu ar y safon uchaf bosib, ledled y byd.

Bu’n gweithio yn Nhŷ Opera Covent Garden am saith mlynedd ac yn cynhyrchu operâu dramor mewn gwledydd fel Tseina a Sweden a’r Unol Daleithiau.

Ers iddo symud i’r ardal hon i fyw, daeth Patrick mor rhugl yn y Gymraeg, fel iddo gyrraedd rhestr fer Dysgwr y Flwyddyn yn Eisteddfod Meifod, 2015.

Un o brosiectau Opra Cymru eleni oedd ‘Carmenâd’, sef fersiwn fer o’r opera boblogaidd ‘Carmen’ gan Bizet. Yn ystod Ionawr bu’r cwmni yn cydweithio efo disgyblion gwahanol ysgolion uwchradd Meirionnydd, gan gynnwys rhai Ysgol y Moelwyn: profiad unigryw a roddodd gyfle i bobl ifanc gydweithio efo cast o gantorion operatig profiadol a bod ynglŷn â pharatoadau cefn-llwyfan yng ngofal arbenigwyr proffesiynol.

Cyflwynwyd ‘Carmenâd’ i gynulleidfa werthfawrogol o bobl y cylch, yn neuadd Ysgol y Moelwyn ar nos Iau, 28ain Ionawr ac fe all disgyblion yr ysgol – pedwar ar ddeg ohonyn nhw i gyd - fod yn falch iawn o’u cyfraniad ar y noson.

Dyma oedd gan rai ohonyn nhw i’w ddeud wedyn:
Elan Cain - ‘Profiad ardderchog a cŵl’. Rhiannon Bond - ‘Llawer o hwyl ac anhygoel’.
Ceri Jones - ‘Profiad gwych o gael cydweithio efo pobl broffesiynol’.
Theo Bridges - ‘Mwynhau’r profiad a’r hwyl’.
Osian Horne ‘Hwyl a phrofiad da’.


Y disgyblion yng nghwmni’r cantorion a’r arbenigwyr technegol
Ymysg eraill yn y llun gellir gweld Patrick Young, Cyfarwyddwr Artistig y cwmni (ar y dde yn y cefn) ac agosaf ato Robyn Lyn, y tenor oedd yn chwarae rhan Don José, yna Sioned Gwen Davies (Carmen), Sion Goronwy (Escamillo y Toreador), Meinir Wyn Roberts (Micaëla) a Wyn Bowen Harries, yr actor oedd yn chwarae sawl rhan, ac agosaf ato ef y gyfeilyddes amryddawn Helen Davies.

Meddai Patrick:
‘Y prosiect hwn yw’r cyntaf o’i fath: mae’n gyfle i bobl ifanc chwarae rhan allweddol wrth gynhyrchu perfformiad opera yn broffesiynol. Rydym yn falch iawn bod ein noddwyr wedi gweld potensial y prosiect, un a all arwain at gyfleoedd gwaith a hyfforddiant i bobl ifanc yn ein cymunedau lleol. Mae'r prosiect yn enghraifft hefyd o ymrwymiad OPRA Cymru i ehangu mynediad i fyd opera trwy gyfrwng y Gymraeg.’

Deigryn yn y Dirgel
Ar nos Sadwrn Mawrth 19eg, Mae'r cwmni yn ymddangos eto yn Neuadd Ysgol y Moelwyn i berfformio fersiwn Gymraeg o ‘L’elisir d’amore’ gan Donizetti.




----------------------------
Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Chwefror 2016. Bydd adroddiad pellach yn rhifyn Ebrill o Llafar Bro.

Gallwch ddilyn Opra Cymru trwy Gweplyfr/Facebook 

neu Trydar/Twitter @OPRACymru

15.3.16

Bwrw Golwg- John Thomas Dolgarregddu

Erthygl gan W. Arvon Roberts, am ffawd Cymro ifanc yn Rhyfel Cartref America.

Brwydr yr Anialwch oedd y frwydr gyntaf yn Ymgyrch Trostir Virginia rhwng y Cadfridog Ulysses S. Grant a’r Cadfridog Robert E. Lee a byddin y Conffederadiaid yn y Rhyfel Cartref yn America.  (Roedd taid Lee o ochr ei fam yn hanu o Gaernarfon gyda llaw).  Cychwynnodd y frwydr ar Fai y 3ydd neu’r 4ydd, 1864. 

Tacteg Grant oedd symud yn gyflym trwy goedwigoedd trwchus Anialwch Spotsylvania ond anfonodd Lee ddau gorfflu i geisio’i atal.

Ar fore’r 5ed o Fai cafwyd brwydro ffyrnig a barhaodd hyd dywyllwch y nos ond roedd y sefyllfa’n anodd ac yn ddryslyd wrth i’r ddwy ochr geisio symud yn y coedwigoedd. Daeth terfyn-dros-dro ar yr ymladd ar y 6ed o’r mis a drannoeth symudodd Grant i’r de-ddwyrain, gyda’r bwriad o adael yr Anialwch ond arweiniodd hynny at frwydr waedlyd Llysdy Sportsylvania.  Dioddefodd y ddwy ochr golledion aruthrol. Lladdwyd 18,400 o filwyr Grant, collodd Lee 11,400 ac anafwyd miloedd eraill.

Un o’r Cymry a ymladdai gyda 5ed Catrawd Gwirfoddolwyr Vermont ym Mrwydr yr Anialwch oedd John Thomas. Collodd ei fywyd ar Fai 5ed, 1864, pan ond yn ddwy ar bymtheng mlwydd oed. Roedd yn fab i Owen M. ac Elinor Thomas a ymfudodd o Dolgarregddu, Blaenau Ffestiniog, i Fairhaven, Vermont.  Methais â chael hyd i ragor o wybodaeth am y teulu hwn yn America gan dybio iddynt efallai ddychwelyd i Gymru.  Gwn fod Thomasiaid o Ddolgarregddu wedi eu claddu ym Mynwent Bethesda, Manod, a gall fod mai yr un teulu oeddynt:- Thomas M. Thomas, Dolgarregddu  (m. 14/7/1865 yn 57 oed) a’i wraig, Mary Griffiths, (m. 20/5/1892 yn 75 oed).

Hefyd o Ddolgarregddu William (m. 18/3/1909 yn 84 oed) ac Ann Thomas (m. 22/10/1902 yn 81 oed) a’u plant – John (m. 5/1/1857 yn 6 mlwydd oed) a mab arall o’r un enw (m. 16/3/1858 yn fis oed). Tybed a oes iddynt ddisgynyddion sy’n dal yn ardal Stiniog heddiw?

Cyfansoddwyd y penillion isod i John Thomas (y milwr ifanc a laddwyd) gan Y Parch David Price (Dewi Dinorwig, Newark, Ohio).  Brodor o Ddeiniolen, Arfon, oedd David Price ac, fel Owen ac Elinor Thomas, cafodd yntau hefyd brofedigaethau llym yn ystod ei fywyd trwy golli dwy ferch yn ifanc.

Marwolaeth Milwr
Pwy all ddeall iaith ochneidiau
Dwysion glywir yn ein gwlad?
Pwy all rifo’r heilltion ddagrau
Wlychant ruddiau llawer tad;
Arfau miniog rwygant galon
Mamau tynner, hawddgar wedd,
Wrth adgofio am eu meibion
Laddwyd gan angeuol gledd.

Yn eu mysg mi’ch gwelaf chwithau
Yn ofidus iawn yn awr,
Wedi colli’ch mab hawddgaraf
Draw ar faes y fyddin fawr;
Syrthio wnaeth yn archolledig
Gyda mil a llawer mwy;
Cludo banner buddugoliaeth
Fu’n farwolaeth iddynt hwy.

Aeth i’r fyddin yn wirfoddol
Llwyr ymroddodd dros ei wlad,
Pan mae’r ymdrech gelyniaethol
Yn y De am wneud ein brad;
Dryllio Sumter* gynt fu’n arwydd
Fod rhyw dywydd du yn dod;
Gwelodd yntau’r angenrheidrwydd
Ddwyn y cledd, fe haedda glod.

Rwyf yn gwybod i chwi gladdu
Annwyl blant oedd i chwi’n gu,
Mawr fu’ch galar dwys pryd hynny
Wrth eu dwyn i’r ddaear ddu;
Ond o holl gystuddiau’ch bywyd,
Ni bu brath mor ddwfn i’ch bron,
Fel y brath a’r clwyfau gafwyd
Pan fu farw’ch annwyl John.

Ond dymunwn i chwi gofio
Dan eich trallod trwm a’ch loes,
Na bu farw’n ddigymeriad,
Aflan, isel yn ei oes;
Fe fu farw’n anrhydeddus –
Marw’n filwr dewraf gaed,
Aberth fu ar allor rhyddid,
Dros gyfiawnder rhoed ei waed.

Gwaed ein milwyr dyr gadwynau
Caethion fyrdd yn chwilfriw man;
Gwaed ein milwyr rwyma’r Undeb
Yn dragwyddol heb wahan;
Gwnaed ein milwyr sy’n cysegru
Holl derfynau maith ein tir,
Yn breswylfa byth i ryddid,
Heddwch a dedwyddwch hir.

Er i’r cleddyf a’i trywanodd
Ef eich brathu dan eich bron,
Nad oes eli all eich gwella,
Tra bo’ch ar y ddaear hon;
Ond mae gobaith all gyfarfod,
Nid yw’r diwrnod ddim ymhell,
Llwyr iacheir eich cylwyfus deimlad
Yn y wlad a’r ardal well.
                       David Price, Newark, Ohio
                       (*Tref gaerog yn Ne Carolina)

-------------------------------------------------------


Ymddangosodd gyntaf yn rhifyn Ionawr 2016.

Gallwch ddilyn cyfres Bwrw Golwg gyda'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

13.3.16

Mil Harddach Wyt- A heuir, a fedir

Yn yr ardd efo Eurwyn.
Cyngor amserol gan Eurwyn Roberts, Meithrinfa Blodau'r Felin. Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Mawrth 1999.

Yn yr Ardd Lysiau
Plannu tatws. Llun- Paul W

Mae'r mis yma yn un prysur iawn yn gyffredinol yn yr ardd.

Gallwch hau pys a ffa rwan; betys hefyd. Ond cofiwch: dim ond hau os yw’r pridd yn addas. Mae hefyd yn fantais i osod gwydr neu blastig dros y rhesi er mwyn creu cysgod a chynhesu’r pridd.

Dyma hefyd yr amser i roi ychydig o datws cynnar i lawr. Cofiwch y bydd angen gwylio os bydd rhew nad yw'r gwlydd yn y golwg: gallwch godi pridd drostynt, neu ddefnyddio be maent yn ei alw yn ‘Fleece’. Mae digon o bapur newydd yn gwneud y tro hefyd.

Yn yr Ardd Flodau

Gallwch hau hadau blodau blynyddol fel blodau sêr (serenllys; aster), melyn Mair (marigold), salvia, ac ati.

Rhosyn mynydd. Llun- Paul W
Os oes gennych flodau ffarwel haf (llysiau'r fagwyr; wallflower) yn yr ardd, neu rosyn mynydd gallwch eu codi rwan a’u gwahanu, ac felly cael planhigion ychwanegol i’w plannu mewn mannau eraill yn yr ardd. Gofalwch eu dyfrio nes y byddent wedi sefydlu.


Codwch eirlysiau (lili wen fach) tra bydd y dail dal arnynt, a’u gwahanu er mwyn cael eu plannu nhw mewn llefydd eraill yn yr ardd.


Os ydych wedi hau pys pêr mewn potiau yn yr hydref, gallwch eu plannu allan rwan, neu hau rwan. Bydd llawer o blanhigion parhaol sydd yn yr ardd yn dangos tyfiant yn awr. Cadwch olwg arnynt rhag i falwod eu bwyta.


Efallai bydd y lawnt angen ei thorri os bydd y tywydd yn sych. Ei bwydo hefyd os oes tyfiant cryf. Cadwch olwg hefyd ar blanigion sydd yn y tŷ neu’r tŷ gwydr fel bydd y tywydd yn cynhesu gan y bydd y pry' gwyrdd yn amlwg ar y planhigion.

------------------------------------------

Gallwch ddilyn y gyfres trwy glicio'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde. Diolch i Eurwyn o Feithrinfa'r Felin, Dolwyddelan.

Mae llawer mwy o hanesion garddio yn Stiniog ar wefan Ar Asgwrn y Graig hefyd.

11.3.16

Llyfr Taith Nem- Celwydd Golau


Pennod arall o atgofion dechrau’r ganrif ddwytha' gan Nem Roberts, Rhydysarn.

Y mae gan pob ardal ei phen celwyddwr

Yn ystod fy aml deithiau, cwrddais a llawer cymeriad o bob math. Rhyfedd fel mae’r Bod Mawr wedi creu pawb a phob peth yn wahanol. Fel rheol cymeriad anturiaethus sydd yn cymeryd y cam mawr o adael gwlad, ond fe aiff rhai oherwydd ofn. Eraill yn mynd oherwydd rhyw rodres, ac i mi, dyma’r cymeriad mwyaf annifyr i fod yn ei gwmni ydyw’r cymeriad rhodresgar.

Un tro tra yn croesi o Southampton i Efrog Newydd ar un o’r llongau mwyaf, syrthiais i sgwrs a rhyw wr. Yr wyf fi yn siaradwr go lew, ond ni ches gyfle i gael gair i mewn gyda’r brawd yma. Yr oedd, meddai ef, wedi bod yn beldroediwr mawr, yn wir y mwyaf welodd y byd erioed. Gwelais yn fuan fod ei ddychymyg yn fwy na’i ffeithiau, a’r celwyddau yn amlach eu rhif na’i wirioneddau, ond nid oedd gennyf ddewis ond gwrando.Yr oedd yn chwarae gyda rhyw dîm, ac os oedd unrhyw gic gosb, efo oedd i’w chymeryd gan fod ei gic mor erchyll.

Un diwrnod, meddai ef, yr oeddynt yn chware yn erbyn tîm o dref gyfagos, ac yn ystod y gêm, baglwyd un o flaenwyr ei dîm, a rhoddwyd gic gosb rhyw ugain llath oddiwrth y gôl. Fel arfer, efe gymerodd y gic gosb. Yr oedd yn gic mor enbyd, fel na chafodd y golgeidwad gyfle i godi ei freichiau a tharawyd ef yn ei ben gan y bêl. Disgynodd y golgeidwad drwy’r rhwyd tu ôl i’r gôl, a chymaint oedd nerth y gic, fel aeth y bêl i fyny yn uwch ac uwch, ac o’r golwg yn y cymylau, a chan nad oedd pêl arall ar gael, rhaid oedd darfod y gêm ar unwaith.

Meddyliais fod y stori yn darfod yn y fan yna, ond ymlaen â‘r storiwr. Dwy flynedd wedi hynny, meddai, yr oedd ar daith ac yn edrych ar Raeadrau y Niagara, wrth ben y trobwll mawr. Tra yn edrych ar ogoniant yr olygfa, yn sydyn, dyna beldroed yn disgyn o’r awyr ar ei ben ac yna yn disgyn i drobwll. Er cymaint y perygl, tynodd ei gôt i ffwrdd a phlymiodd i eigion y trobwll dychrynllyd.

Rhaeadrau Niagara. Defnyddir trwy Drwydded Dogfen Rhydd GNU, o wefan Wicipedia

Yr oedd yn nofiwr heb ei ail, a chafodd afael yn y beldroed, a nofiodd yn gryf at y lan. Nid oedd obaith iddo ddod o’r dwfr ond mewn un lle bychan, ac fel y digwyddodd hi, yr oedd arth enfawr yn sefyll yn y fan honno. Cyrhaeddodd y lan, a dyna’r arth yn cerdded yn araf i’w gyfeiriad. Rhoddodd y beldroed yn ei law chwith, ac yna, yn sydyn, gwthiodd ei fraich dda i lawr gorn gwddf yr arth.

Tagodd yr anifail, a syrthiodd i’r trobwll, le y llyncwyd ef i’r eigion. Dringodd y cyfaill y graig serth yng nghanol cymeradwyaeth torf fawr oedd wedi ymgasglu. Coelio neu beidio, y bêl honno oedd yr un aeth ar goll ac ôl y gic erchyll ddwy flynedd yn flaenorol!

Bu’r beldroed, meddai ef, yn mynd o amgylch y byd am amser maith, a chroniclwyd yr hanes ymhob rhan o’r byd. Hwyrach fy mod yn un gwirion yn gwrando ar y brawd, ond yn reit siwr yr oedd ef yn wirionach yn dweud y fath stori.
----------------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Rhagfyr 1998. Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

9.3.16

Peldroed. 1964-65 a 1965-66

Ychydig o hanes y Bêl-droed yn y Blaenau. 
Parhau'r gyfres yng ngofal Vivian Parry Williams.(Allan o gofnodion y diweddar Ernest Jones)
 
Tymor 1964-65 

Roedd Eidalwr o'r enw Paolo Ponoginibio, o'r Bala ymysg chwaraewyr 1964-65.  Dywedid ei fod yn chwaraewr rhyng-genedlaethol ar raddfa ieuenctid.  Cafodd 17 gêm a phedair gôl.

Bryn Hughes, Dolwyddelan oedd y prif sgoriwr y tymor hwnnw, ac fe gafodd D.Glyn Pierce 14 gôl, a Gwyn Roberts (Dolwyddelan) naw.  Nid aed ar ôl y chwaraewyr proffesiynol o Lerpwl o gwbl gan fod polisi amatur wedi ei benderfynu arno.

Gydag amaturiaid eithriadol o ddawnus fel Glyn M.Owen, W.H.Jones, Bryn Hughes, John Lloyd Price, Ellis Roberts, Ken Roberts, D.Glyn Pierce, Gwyn Roberts, Eban Davies a Gwilym Ellis - disgwylid i'r Blaenau wneud yn dda yn y cystadlaethau am Gwpan Amatur Cymru a Chwpan Amatur y Gogledd.

Fel hyn y gwnaethant:

Cwpan Cymru - curo Llangefni, Porthaethwy, Bwcle a cholli i Dreffynnon.

Cwpan y Gogledd - curo Pwerdy Trawsfynnydd a cholli i'r Bala.
Siomedig, a dweud y lleiaf. Yr oedd colli yn y Bala gyda thîm a gynhwysai W.H.Jones, Ellis Roberts, Glyn Owen, J.Lloyd Price, Gwilyn Ellis, Ken Roberts, Glyn Pierce a Gwyn Roberts yn anghredadwy.

Wedi curo Llandudno yng Nghwpan Cymru ymddangosai fod gan y Blaenau gêm hawdd o'u blaenau yn y rownd nesaf yn erbyn Llangollen.  I ffwrdd oedd y gêm, ac fe ddaliwyd y Blaenau i gêm gyfartal.  Ond yr oedd y Blaenau yn arfer cael canlyniadau coch yn eu gemau Cwpan Cymru, a dyna a ddigwyddodd eto yn yr ail-chwarae yn erbyn Llangollen.  Collwyd 0-3!

Tila oedd canlyniadau y gemau cwpannau eraill hefyd ac yn y Gynghrair collwyd saith gêm gartref a deg oddi cartref.

Tîm y Blaenau yng Nghae Clyd, rywbryd yn y chwedegau. (O wefan Stiniog.com)

Tymor 1965-66

Un o nodweddion y tymor 1965-66 oedd y dyrfa fawr yng Nghae Clyd i weld Mel Charles a Colin Webster yn chwarae i Borthmadog.  Glynodd clwb y Blaenau at eu polisi amatur, ond fe benodwyd Billy Russell yn Rheolwr. Gadael wedi ychydig fisoedd oedd hanes Russell.

Un clwb oedd rhwng y Blaenau a bod yn waelod y tabl ar ddiwedd y tymor.  Glynodd Glyn Owen gyda'r Blaenau drwy'r tymor alaethus hwn, ac yr oedd nifer dda o dalentau amlwg yn y tîm, fel David W.Thomas, Glyn Pierce, John Price, Ken Roberts, Gwyn Roberts, Ellis Roberts.

Yr oedd deugain ar lyfrau'r clwb - yr oll wedi cael rhyw gymaint o gemau.  Bryn Hughes, eto, oedd y prif sgoriwr.  Enillwyd gêm Cwpan Amatur y Gogledd 4-2 yn Nolwyddelan, ond er bod gan y Blaenau Ellis Roberts, John Price a Bryn Hughes yn eu tîm, rhoes Dolwyddelan brotest i mewn oherwydd bod Keith Jones wedi chwarae yn y cwpan efo thîm arall yr un tymor.

Yr oedd Ifor Glyn Griffiths, Penmachno, yn chwarae i'r Blaenau tua'r adeg hynny ac yr oedd ef a Bryn Hughes ymysg sgorwyr y Blaenau yn Nolwyddelan.

Dau o gyn-chwaraewyr Porthmadog heblaw Glyn Owen a Glyn Pierce ar lyfrau y Blaenau y tymor hwnnw oedd William H.Jones a William Humphreys.  Nid oedd Prestatyn a Dolgellau yn y gynghrair y tymor hwn.
--------------------------------------

(llun y bêl gan Beca Elin)

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ionawr 2006. 
Gallwch ddilyn y gyfres i gyd trwy glicio ar ddolen 'Hanes y bêldroed yn y Blaenau', isod neu yn y Cwmwl geiriau ar y dde.

7.3.16

Gwynfyd- arwyddion gwanwyn

Erthygl arall o'r gyfres am fywyd gwyllt a chrwydro'r fro.

Mae'r dydd wedi 'mestyn dipyn eisioes, ac mi fyddwn yn troi'r clociau eto mewn dim. Yn y cyfamser, mae natur yn rhoi rhyw ragolwg inni o'r gwanwyn i ddod.


Yng Ngheunant Llennyrch ar ddiwrnod bendigedig, ddiwedd y mis bach, yr oedd yn dechrau swnio fel gwanwyn eto, gyda cheiliog titw benddu ym mrigau uchaf derwen yn croesawu ymwelwyr i'r warchodfa efo'i diwn gron cerddorol.

Y lleiaf o'n titwod, goroesodd y gaeaf trwy fwyta pryfetach sy'n byw dan risgl coed. Mae pâr wedi ymweld â'r ardd acw hefyd drwy'r misoedd oer i fwyta cnau a hadau.


Wrth nesáu at y Rhaeadr Du 'roedd swn gwyllt yr afon yn boddi cân yr adar bach tu ôl imi, ac 'roedd dafnau o wê a gwybed cynnar yn disgleirio yn yr haul o'm blaen. Ar y llwybr mae'r deri ifanc yn dal yn styfnig yn eu dail crîn cyn cael gorchudd newydd, ac ar y cyll, mae'r cynffonnau wyn bach -blodyn gwrywaidd y goeden- wedi agor yn llawn (wrth eu taro yn ysgafn gellid gweld y paill yn disgyn ac yn gwasgaru yn y gwynt).

Rhaeadr Ddu

Ar ddiwrnod braf arall yr un wythnos yng Ngoed Cymerau Isaf, 'roedd dail suran y coed yn dechrau gwthio trwy'r haen o ddail ar lawr y goedwig. Mae'r dail ar ffurf tair calon, ac yn agor yn ddyddiol i fanteisio ar wres yr haul i gynhyrchu bwyd; bydd yn blodeuo tua diwedd y mis yma neu ddechrau Ebrill. Ar y llawr hefyd a thros y waliau cerrig 'roedd y gwyddfid yn ymledu gyda rhai dail newydd eisioes wedi ymddangos. Bydd rhaid aros tan Mehefin serch hynny, i'r blodyn a'i arogl hyfryd ymddangos.

Tydw i heb weld grifft llyffant eto, ond fel tystiolaeth i bryderon gwyddonwyr am newid hinsawdd cafwyd wyau ym mis Tachwedd 1995 ar benrhyn mwyaf deheuol Prydain, y Lizard, yng Nghernyw.

Bydd y genau goeg neu fadfall y dŵr ar eu mwyaf lliwgar rwan tra'n chwilio am gymar. Yr oedd hwn yn gyfnod cyffrous i ni fel plant, yn chwilio am yr amffibiaid yma ar y gors bach, ac uwchben Fron Fawr, dau safle sydd bellach wedi eu llenwi a'u sychu, hanes sy'n gyffredin i lawer o ardaloedd, felly'n arwain at ddirywiad lleol mewn bywyd gwyllt.

Tua'r adeg yma y llynedd y gwelais, trwy lwc pur, garlwm yn ei gôt gaeaf gwyn yn croesi'r ffordd o 'mlaen, a blaen du ei gynffon yn amlwg, ac yn ystod eira olaf Chwefror yr es i felly, i ben Graig Gyfynys y tu ôl i'r atomfa, i edrych am ei olion ar lawr. Er chwilio dyfal, a chanfod olion cwningod a llwynog, ni chefais lwc y tro hwn. Ond 'roedd yr olygfa tua moelydd gwyn 'Stiniog, a'r bwncath a chigfran yn galw uwchben yn gysur ar ddiwrnod braf arall.
------------------------------------

Addaswyd o erthygl gan Paul Williams, a ymddangosodd yn rhifyn Mawrth 1996. 
Dilynwch y gyfres efo'r ddolen isod, neu yn y Cwmwl Geiriau ar y dde.

Lluniau- Paul W, Rhagfyr 2015

5.3.16

Ar Wasgar- Athro arbennig iawn

Dyma erthygl a ymddangosodd fel rhan o'r golofn 'Ar Wasgar' gan alltudion Bro Ffestiniog, yn rhifyn Rhagfyr 1998.

Allan Tudor o Solihull sy’n cyfrannu i’r gyfres y mis yma.  

Weithiau mae pobl yn gofyn i mi sut yr wyf wedi cadw fy Nghymraeg, a finnau wedi gadael Cymru i bob pwrpas ers hanner can mlynedd.  Wrth gwrs mae llawer o resymau am y ffaith i mi gael dim trafferth i gadw’r iaith, fel llawer alltud arall.  Ond rwyf yn teimlo fod un ffactor cynnar wedi bod yn hynod ddylanwadol arnaf.  Cyfeirio wyf at effaith o fod wrth draed Mr J.S. Jones yn Ysgol Slate Quarries, fel ei gelwid bryd hynny.

Er fy mod wedi dod o Fanceinion yn siarad Cymraeg yn rhugl, diolch i fy rhieni, yn yr ysgol yma y cefais y sylfaen gadarn i Gymreigrwydd.

J.S. Jones, Athro Arbennig Iawn

Un o Danygrisiau oedd JS, neu Jack Sam, fel yr adweinid gan bawb yn y cylch.  Bu yn athro yn Ysgol Higher Grade (lle mae’r Ganolfan bellach) o dan y Prifathro Mr Phillips.  Yn rhyfedd iawn bu Mam yn ddisgybl iddo, ac yn fawr ei pharch ohono.

Erbyn i mi gyrraedd y Blaenau yn 1940, yr oedd yn Brifathro y Slate Quarries i fechgyn.  Cefais y fraint, fel yr wyf yn ei gweld rwan, am tua dwy flynedd a hanner, o fod o dan ei ddylanwad.  Dyna i chwi athro.  Yr oedd yn amlwg yn credu mewn addysg grwn.  Nid yn unig yr oedd yn ein paratoi yn fanwl ar gyfer y “Scholarship”, ond hefyd yn meithrin diddordeb mewn barddoniaeth, cerddoriaeth, hanes lleol, llên gwerin a llenyddiaeth (Cymraeg a Saesneg).

Roedd yn feistr ar ddysgu mathemateg, a hynny tu draw i ofynion safon ysgol gynradd.  Meddai ddawn i hyfforddi'r bechgyn i adrodd yn effeithiol.  Rwyf yn gweld yn awr Dafydd Jones o flaen y dosbarth yn adrodd “Cymru Rydd” gan John Morris Jones, gydag arddeliad!  Roedd llyfryn bychan wedi ei gyhoeddi yn 1940 ar gyfer ei anfon i’r bechgyn a oedd i ffwrdd yn y rhyfel: “Hwnt ac Yma”, detholiad o gerddi ac ysgrifau diddorol.  Ffefryn mawr gyda JS, ac yn cael ei ddefnyddio ganddo yn aml fel gwerslyfr.  Diolch fod copi a gafodd fy Nhad gennyf o hyd.

Un arall o’i ffefrynnau oedd “Hanes Plwyf Ffestiniog”, a mynych y darllenai ohono i ni.  Eto mae gennyf gopi, wedi ei brynu yn y Gelli Gandryll. 

Yn rhyfedd iawn, copi Bryfdir sydd gennyf.  Nid oedd y siop yn gwybod arwyddocad hyn, neu buasai’r pris wedi bod llawer yn uwch mae’n siwr!

Hoffai gyflwyno Y Beibl i ni fel llenyddiaeth hefyd.  Er enghraifft, cofiaf iddo drafod Galarnad Dafydd am Saul a Jonathan yn ddwys iawn.

Yr oedd JS yn gerddor da, yn dysgu y bechgyn i ddarllen Sol-Ffa, ac i ganu mewn harmoni.  Rhaid dweud iddo fethu yn llwyr ar y pwnc yma gyda mi!


Rwyf yn siwr nad fi yw’r unig un i deimlo’r ddyled yma i ŵr amryddawn iawn.  Hoffwn pe bai rhywun llawer mwy cymwys na ni yn gallu cloriannu cyfraniad J.S. Jones i fywyd y gymdeithas.  Yn aml byddai yn son am rai o bobl bwysig a dylanwadol a fagwyd yn y cylch, heb fawr feddwl ei fod ef yn un ohonynt.
----------------------------------

Gallwch ddilyn cyfres 'Ar Wasgar' efo'r ddolen isod, neu yn y cwmwl geiriau ar y dde.

3.3.16

Bwrw Golwg- Un a gafodd goleg!

Cyfres achlysurol yn edrych ‘nôl ar rai o gymeriadau a sefydliadau hanesyddol ein bro. Y tro hwn, erthygl am Edwin Owen (1887 - 1973), gwyddonydd o Stiniog, gan Wyn Penri Jones.

Fel un o fabis y pumdegau, drigain mlynedd yn ddiweddarach mae’r cyfryngau’n parhau i edliw pa mor dda yw hi arnom ni - y baby boomers bondigrybwyll.  O ystyried caledi ac erchylltra hanner cyntaf yr ugeinfed ganrif, does dim dadl bod amodau byw rhai fel fi a’m cyfoedion yn dipyn gwahanol erbyn heddiw.

Doedd Stiniog y 50au a’r 60au ddim yn eithriad i’r math hwnnw o edliw, gyda’r hynafgwyr yn ystrydebu, hyd at syrffed weithiau, ac yn holi’n rhethregol am eu cyfoedion - “Lle byddai hwn neu hon erbyn hyn petai wedi cael colej?”.  Cymysgedd oedd yma o rannu caledi eu cyfnod hwy a’r dull Stiniogaidd cynnil, caredig, o gymell ac o gefnogi ein cenhedlaeth ni. 

Yma ‘dw i am godi cwr y llen ar un o hogia Stiniog a gafodd ‘golej’ a hynny yn nechrau’r ugeinfed ganrif; cyfnod sydd wedi ei groniclo yn hynaws gan un o’i gyfoedion, sef T H Parry-Williams. 
Mis Hydref eleni traddodwyd darlith yn y Llyfrgell Genedlaethol dan y pennawd:  ‘Copenhagen a Chymru’, darlith wedi’i seilio ar un o gewri ffiseg mwyaf yr ugeinfed ganrif, sef Niels Bohr. Y darlithwyr oedd Dr Rowland Wynne a’r Athro Emeritws Gareth Ffowc Roberts.  Wrth hyrwyddo’r digwyddiad pwysleisiodd y Llyfrgell enwogrwydd  Bohr ‘am ei waith arloesol fel un o sylfaenwyr mecaneg cwantwm a roddodd arweiniad ac ysbrydoliaeth i genedlaethau o ffisegwyr, a ddaeth wedyn, lawer ohonynt, yn fyd enwog.’ 

Canolbwynt y ddarlith oedd y berthynas rhwng Bohr a gwyddonwyr o Gymru.  Roedd un, sef William Ewart Williams (1894 – 1966), yn enedigol  o Rostryfan a’r llall, Edwin Augustine Owen, yn hogyn o Stiniog. 

Edwin Owen- ar y chwith yn y rhes gefn. Mwy o fanylion isod.

Bu Edwin Owen yn gyfaill i Bohr o’r amser y bu’r ddau yn ymchwilwyr yn labordy Cavendish, Caergrawnt (1911/12) ac mae’n debyg bod y berthynas wedi goroesi hyd farwolaeth Bohr yn 1962, fel y tystia nifer o lythyrau rhwng y ddau, sydd i’w canfod heddiw yn archif Bohr yn Copenhagen. Nodir yn un o’r rheini bod Bohr wedi treulio ychydig ddyddiau o wyliau gydag Edwin Owen yng ngogledd Cymru.  Dichon, felly, iddo ymweld â Stiniog!

Yn sicr, mae arbenigedd academaidd a gwaith treiddgar y ddau ddarlithydd uchod yn gymwynas hynod werthfawr i Gymru a’r iaith Gymraeg.    Gan fod Rowland yn ffrind da i mi, fe fanteisiais ar y cyfle i’w holi ymhellach, a thrwyddo fo, Gareth Roberts am Edwin Owen.   Mae’r ddau wedi bod yn hael wrth rannu eu ffynonellau gyda mi, yn ogystal â chytuno i’w rhannu yma. Ymysg eraill, maent yn cynnwys erthygl yn Y Traethodydd a  sgwrs radio ‘Y dyn a’i dylwyth’  recordiwyd yn 1946, lle mae Edwin Owen yn adrodd rhywfaint o hanes ei fywyd a’i yrfa. Mae copi caled o’r sgwrs yn archifdy Prifysgol Bangor.

Roedd Edwin Owen yn fab i John ac Ellen Owen. Dyma sut yr adroddodd beth o’i hanes yn y sgwrs radio rywdro:
‘Chwarelwr oedd fy nhad, yn ddarllenwr mawr, ac yn medru meistroli’r hyn a ddarllenai. Nid ysgrifennodd nemor ddim oddigerth dau draethawd buddugol mewn cystadleuthau yn yr Eisteddfod Genedlaethol – un yn Eisteddfod Blaenau Ffestiniog yn 1898 ar y pwnc, “Chwarelau, Mwyngloddiau a Llaw-weithfeydd Sir Feirionydd, yn cynnwys awgrymiadau gyda golwg ar eu datblygiad”, a’r llall yn Eisteddfod Caernarfon yn 1906 ar “Chwarelyddiaeth". Cefais fy nerbyn yn gyflawn aelod yng nghapel y Garregddu … Symudasom i gapel Maenofferen pan adeiladwyd y capel hwnnw, am ei fod yn agosach i’m cartref na’r Garregddu.’
O’m cof i o leoliad y ddau gapel, prin yw’r pellter rhyngddynt, ond o ystyried amlder y mynychu bryd hynny – dipyn o hen sdép mae’n amlwg!  

Derbyniodd ei addysg gynnar yn Ysgol Ramadeg Ffestiniog lle disgleiriodd yn y celfyddydau. Yna, yn 1905, enillodd le ym Mhrifysgol Bangor i astudio Mathemateg a Ffiseg a graddio gydag anrhydedd yno yn 1909.  O ganlyniad, dyfarnwyd iddo ysgoloriaeth i dreulio dwy flynedd (1910-12) fel myfyriwr ymchwil yn labordy enwog Cavendish, Caergrawnt, a dyna lle y bu iddo gyfarfod gyda Niels Bohr.  Yno bu’n gwneud gwaith pwysig ar Ymbelydredd o dan lygad barcud yr athro ffiseg J. J. Thompson, darganfyddwr yr electron ac enillydd Gwobr Nobel mewn ffiseg yn 1906 am waith ar gludiad trydan mewn nwyon.   

Yn dilyn hynny, aeth y gŵr o Stiniog i weithio i adran Fesureg y National Physical Laboratory. Parhaodd ei ymchwil i Belydr X a ffiseg atomig pan ymunodd â choleg Prifysgol Llundain, cyn ei benodi yn 1926 i gadair Ffiseg ei hen goleg ym Mangor. Yno, sefydlodd adnoddau ymchwil oedd yn adnabyddus yn fyd-eang a dyfarnwyd iddo ystod eang o urddau a gwobrau rhyngwladol yn ei faes.  

Yn 1915, priododd Edwin Owen â Julia May Vallance a ganed iddynt un mab. Yn ogystal â derbyn cydnabyddiaeth rhyngwladol am ei waith, bu hefyd yn weithgar yn ei gymuned leol ym Mangor; roedd yn gadeirydd Cymdeithas Addysg y Gweithwyr yng Ngogledd Cymru o 1946 hyd 1956; yn llywodraethwr Ysgol Ramadeg Bangor ac ysgol breifat Rydal ym Mae Colwyn.  Fe’i hurddwyd gan yr orsedd.  Nodir ei ddiddordebau fel golff (gorfodol i ddyn o’i safle ef, fe dybiwn!) a physgota, y diddordeb hwnnw wedi’i feithrin, siŵr o fod, yn ystod ei fagwraeth yn Stiniog.

Dros yr wythnosau diwethaf, wedi holi ambell i gydnabod lleol, ac o gofio i Edwin Owen farw ond ychydig dros ddeugain mlynedd yn ôl, mae’n od nad wyf wedi taro ar rywun â chof clir amdano. Od hefyd na chlywais i sôn amdano tra’n tyfu i fyny yn Stiniog, er cael clywed digon am Einstein ac eraill. A doedd enw Bohr ddim yn gwbl ddieithr imi chwaith yn y blynyddoedd hynny. Ac, yn rhyfedd iawn, dim gair amdano chwaith yn Y Gwyddoniadur!

Rhyfedd hefyd, nad oedd Edwin Owen yn destun trafod i hynafgwyr Stiniog ym mhump a chwedegau’r ganrif diwethaf.   Beth allai’r rheswm fod, tybed? Oedd natur gwaith Edwin Owen yn ei ddyddiau cynnar yn Cavendish yn rhywbeth estron i’r hynafgwyr hynny? Neu a oedd gorfodaeth arno, oherwydd natur ei waith, i gadw’i ben o dan y pared? Oes yna agwedd ddiddorol, tybed, i’w ymfudo i Fangor yn 1926?

Neu, o gofio bod Edwin Owen wedi’i fagu yn sŵn diwygiad 1904-05, tybed oedd rhywfaint o wrthdaro bryd hynny rhwng y Stiniog ôl-ddiwygiad a gwyddoniaeth yr oes?
..............................

[Gol. (GVJ) – Dyma lun (uchod) o'r criw cyntaf o’r Ysgol Sir i raddio yng Ngholeg Prifysgol Cymru, Bangor (1907 dwi’n tybio). O’r pump yn y rhes gefn, Edwin Owen yw’r 1af ar y chwith a John Morris (brawd Dr Joseph Morris a’r Archdderwydd William Morris) sydd ar ben arall y rhes. Mrs John Jones-Roberts yw’r ail ferch o’r chwith yn y canol. Bu i ddau o’r criw, sef Richard Jones (agosaf at Edwin Owen) a John Roberts (canol y rhes flaen) gael eu lladd yn y Rhyfel Mawr.]

--------------------------------------------------

Ymddangosodd yn wreiddiol yn rhifyn Ionawr 2016.

1.3.16

Dydd Gŵyl Dewi Hapus!

Erthygl gan Marian Roberts, o rifyn Chwefror 1998.

‘Gwisg genhinen yn dy gap,
a gwisg hi yn dy galon.’


Ydach chi erioed wedi meddwl pam y cafodd y genhinen ei mabwysiadu fel arwyddlun gan y Cymry? Daeth y genhinen yma gyda’r Rhufeiniaid o ardal Môr y Canoldir, a sefydlodd yn arbennig o dda. Ceir chwedl am y genhinen sy’n mynd nôl i adeg Dewi Sant (tua 520 AD). Fe ddwed yr hanes i’r genhinen gael ei dewis fel teyrnged i fywyd meudwyol Dewi a fu’n eu casglu o’r caeau a’i cynnwys yn ei fwyd bob dydd.

Dro arall, dywedir i Dewi ddweud wrth filwyr  Cymru am roi cenhinen yn eu cap fel  gellid gwahaniaethu rhyngddynt a’r Sacsoniaid a oedd yn ceisio eu goresgyn. Roedd hyn yn helpu’r Cymry rhag lladd eu gilydd!

Cred eraill mae’r hen arferiad o ‘gymortha’ sy’n gyfrifol am i’r genhinen gael ei mabwysiadu fel arwyddlun. Wrth i’r cymdogion gasglu at ei gilydd i gario gwair neu godi mawn, roedd pob un yn cario cenhinen ar gyfer y cawl cennin a fwyteir ar ddiwedd y diwrnod gwaith. Yn eu hetiau neu eu capiau y cariai’r dynion eu cennin, a daeth y llysieuyn yn symbol o’r werin Gymreig.

Llun- Paul W
 Ond mae’r genhinen Pedr, neu’r daffodil yn cael ei hystyried fel symbol cenedlaethol hefyd. Hyd y gwn nid oes unrhyw hanesyn i ddatglu’r rheswm dros ei ddewis yn arwyddlun.

Mae yna debygrwydd yn nhyfiant y ddau blanhigyn, ond efallai am fod y daffodil yn harddach planhigyn na’r genhinen y cafodd ei ddewis.

Er, efallai, y gall un darn o wybodaeth a ddarllenais unwaith roi rhywbeth i chi feddwl drosto – Mae un rhywogaeth o gennin Pedr, yn tyfu mewn man ger Dinbych y Pysgod, Sir Benfro. Mewn un lle arall yn y byd y gwelwyd y planhigyn hwn – sef gogledd yr Eidal.

Tybed ai rhyw bererin cynnar yn dwyn yr enw Pedr a gariodd ei genhinen i’r ynysoedd hyn, ac mai hon a ddewisodd Dewi Sant rai canrifoedd yn ddiweddarach?

Y Mis Bach
Os corwynt fis crintach – ydyw hwn
    Gyda’i od a’i grepach
Os golwg, mae’n fis gloywach,
Tyr haul o hyd trwy ei lach.

(Mathonwy Hughes, Corlannau a Cherddi Eraill)


Cawl Cennin a Thatws

Amser: Paratoi – 45 munud; coginio – tua awr.
Cynhwysion (digon i 4):

12 owns (350g) tatws
3 cenhinen
1 owns (25g) menyn
1 nionyn, wedi ei falu
1 ½ peint (850ml) stoc llysiau
¼ peint (150 ml) hufen sengl
Cennin syfi, wedi eu torri’n ddarnau fel addurn
Pupur a halen

> Torrwch y tatws yn dafelli gweddol drwchus. Tociwch y cennin, a’u torri’n gylchoedd tenau.

> Toddwch y menyn mewn sosban addas i ddal yr holl gynhwysion; ychwanegwch y cennin a’r nionyn gan eu goginio’n ysgafn - heb iddynt droi’n frown – am 5 munud. Ychwanegwch y tatws, a choginio am 3 munud arall.

> Tywalltwch y stoc dros y llysiau yn y sosban gan ddod a’r cyfan i’r berw. Rhowch gaead ar y sosban, ac yna mud-ferwi’r cyfan am 20-30 munud. Gadewch iddo led-oeri.

> Hylifwch y trwyth yn llyfn.

> Ail dwymwch y cawl, heb adael iddo ferwi’n wyllt, a cymysgwch i mewn y pupur, halen a hufen.

Wedi ei roi mewn powlenni i’w weini gwasgarch ddarnau o gennin syfi ar wyneb pob un.

Awgrym: Am lai fyth o galoriau, cyfnewid yr hufen am iogwrt. Gwybdoaeth maeth: 240 o galoriau ymhob powlen. Isel mewn brasder. Ffynhonnell dda o Fitamin C.